جدوں اک دھمال نے ریشماں دی زندگی بدل دتی

بلبل صحرا دے نام توں پہچانی جان والی نامور گلوکارہ دی حیاتی اتے اک لکھت

ریشماں کہندیاں سن صحراواں دی مٹی چھانن والی اک سادہ جئی کڑی نوں جدوں ریڈیو دے سٹوڈیو وچ لیایا گیا تے سامنے اک لما جیا ڈنڈا رکھ دتا گیا تے کہیا گیا کہ بس تسیں گانا شروع کرو‘امریکی صدر جانسن نے پچھیا ’’ہائو آر یو‘‘ تے سمجھ نہ آیا، اوہ بہت شرمسار ہوئیاں کہ اینے وڈے ملک دے صدر دی عزت افزائی اتے میں جواب وچ اک جملہ وی ادا نہیں کر سکی

خالد ابراہیم خان

فوک موسیقی دے حوالے نال پاکستان دی سرزمین بڑی زرخیز اے۔ ایسے لئی ایتھوں شہرت حاصل کرن والیاں نے نہ صرف پاکستان بلکہ عالمی سطح اتے دنیا بھر وچ اپنے فن دا لوہا منوایا۔ ساڈے فوک سنگرز وچ طفیل نیازی‘ عالم لوہار‘ شوکت علی‘ عاشق جٹ‘ منصور ملنگی تے دُوجے بے شمار ایسے فنکار موجود نیں جہناں نے فوک میوزک وچ نام پیدا کیتا۔ انج دا ای اک سوہنا نام گلوکارہ ریشماں دا وی اے۔ ریشماں جہناں نوں بلبل صحرا دا اعزاز ملیا۔ اوہناں نے پاک و ہند دی دھرتی اتے لمے عرصہ حکومت کیتی۔ اوہ جدوں کسے مقام اتے گاندیاں تے اک سماں بنھ جاندا۔ سنن والے ریشماں دی صحرائی آواز وچ گواچ جاندے۔ اوہناں دی آواز ہجر دا ایسا استعارہ اے جہدے وچ ڈار توں وچھڑن والی ہرنی تے کونج دی درد بھری پکار نوں بخوبی محسوس کیتا جا سکدا اے۔
مئی 1947 نوں راجھستان دے شہر بیکانیر وچ اک خانہ بدوش خاندان وچ پیدا ہون والی بچی دے والدین انتہائی غربت دے عالم وچ تقسیم ہند دے فوری مگروں پاکستان آ گئے تے ایتھے نگری نگری گا کے اپنے ڈھڈ دا دوزخ بھردے۔ ریشماں بچپن توں اپنی آواز گڑوی دے نال رلان لگی۔ اوہ گڑوی دی آواز دی لے ملاندے ہوئے مدھر سراں وچ گواچ جاندی سی۔ اوہدی آواز وچ صحرائی تے دیہی ماحول دی عکاسی نمایاں نظر آندی سی۔ اوہ سادہ لباس تے سادہ زندگی گزاردی۔ صوفیائے کرام تے بزرگان دین نال عقیدت اوہدی آواز تے لہو وچ رچی بسی ہوئی سی۔ صحرا وچ گان والیاں ہور وی بہت ساریاں کڑیاں موجود سن لیکن ریشماں اتے خدا دی خاص مہربانی ایہہ ہوئی کہ اوہنوں اوس دور دے نامور ریڈیو پروڈیوسر سلیم گیلانی نے کدھرے گاندے ہوئے سنیا تے ریڈیو اتے متعارف کرایا۔
اوہ اوہناں نوں کسے درگاہ اتے گاندی ہوئی ملی تے اپنا وزٹنگ کارڈ دیندے ہوئے کہیا سی کہ تسیں جدوں کدی کراچی آئو تے میرے کول چلی آنا۔ چنانچہ ریشماں دا خاندان جدوں شہر آیا تے اوہ پچھدے پچھاندے ریڈیو پاکستان کراچی پہنچ گئے۔ گیٹ اتے جدوں اوہنے گیلانی صاحب دا کارڈ وکھایا تے اوہنوں فوری طور تے خاندان سنے اندر بلا لیا گیا۔ ریشماں دا کہنا سی کہ صحراواں دی خاک چھانن والی اک سادی جئی غریب کڑی نوں جدوں ریڈیو دے سٹوڈیو وچ لیایا گیا تے اوہدے سامنے اک لما جیا ڈنڈا رکھ دتا گیا تے اوہنوں کہیا گیا کہ بس تسیں گانا شروع کرو۔ ایدھر اودھر نہ ویکھنا۔ بس فیر میں گاندی چلی گئی۔
سیلم گیلانی نے اوہنوں صوفیانہ کلام ریکارڈ کران دے حوالے نال جدوں کجھ کہیا تے بقول ریشماں مینوں اوہناں دی گل سمجھ آئی کجھ نہ آئی۔ بہرحال اوہ مائیک دے سامنے گاندی چلی گئی۔ ریشماں نے اپنے ریڈیو آڈیشن بارے دسیا کہ ریڈیو پاکستان کراچی توں اوہدی گائی دھمال کیہ نشر ہوئی کہ اوہنے میری زندگی ای بدل دتی۔ صحرا دی ایہہ بلبل اپنی پہلی ای دھمال نال ہٹ ہو گئی۔ اک اخبار نے سرورق اتے جدوں ریشماں دا ٹائٹل چھاپیا تے بقول ریشماں ’’میں اپنی تصویر ویکھ کے حیران رہ گئی‘‘۔ فیر ایہہ خوف وی ہویا کہ کدھرے میری بنجارہ فیملی میری تصویر ویکھ کے مینوں مار ای نہ دیوے۔ اوس دور وچ ساڈے خاندان وچ تصویر بنوانا تے فیر اوہدا چھپنا بہت ای بھیڑا سمجھیا جاندا سی۔ چنانچہ ریشماں نے سٹال توں سارے میگزین خرید کے لکا دِتے۔
سٹال والے نے ریشماں نوں پہچان لیتا۔ مسکراندے ہوئے کہن لگیا کہ بی بی تہاڈی تصویر پورے ملک نے ویکھ لیتی اے۔ ہن میگزین چھپان دا کوئی فیدا نہیں ہووے گا۔ ریشماں میگزین چادر وچ لا کے گھر لے گئی تے کلیاں گھنٹوں بیٹھی اپنی تصویر ویکھدی رہی۔ اوہ پڑھی لکھی نہیں سی ایس لئی اوہ صرف تصویراں ویکھدی رہی۔ فیر بعد وچ اوہنے اک پڑھے لکھے شخص کولوں جدوں اپنا انٹرویو سنیا تے اوہ بہت پریشان ہو گئی۔ اوہنوں یقین نہ آیا کہ اوہدے بارے اینی تعریفیں تے گلاں لکھیاں گئیاں نیں۔
ریشماں دے حوالے نال ایتھے اک ہور گل بیان کردے چلیے کہ اوہناں نوں ساری عمر اپنے تعلیم یافتہ نہ ہون دا بڑا غم رہیا۔ ریشماں نے خود اپنے غم دا اظہار کردیاں اک واقعہ سنایا کہ جدوں اوہ پوری دنیا وچ گائیکی دے حوالے نال بہت مشہور ہوئیاں تے امریکہ دے صدر جانسن نے امریکہ آن دی دعوت دتی۔ فیر جدوں اوہ امریکی ائیرپورٹ تے اپنے خاندان دے نال جہاز توں باہر آئیاں تے امریکی صدر نے پہلا جملہ ایہہ کہیا کہ How Are You تے مینوں سمجھ نہیں آیا تے میں بڑا ای شرمندہ ہوئی کہ اینے وڈے ملک دے صدر دی عزت افزائی اتے میں جواب وچ اک جملہ ادا نہیں کر سکی۔ بہرحال میرے نال اک ترجمان نے دسیا کہ صدر امریکہ تہاڈا حال پچھ رہے نیں۔ ریشماں دا کہنا سی ایس واقعہ مگروں میں پاکستان واپس آندے ای اپنے وڈے پتر جیا نول نوں فوری طور تے سکول وچ داخل کرا دتا تے سوچیا کہ میں اوہنوں اینا تعلیم یافتہ ضرور بناواں گی کہ اوہنوں کدی ایسی شرمندگی دا سامنا نہ کرنا پووے۔
لنگھدے ویلے دے نال اوہدی طبیعت وچ رکھ رکھائو تے بولن دے آداب وی آ گئے مگر اوہدی طبیعت دی روایتی سادگی ہمیشہ قائم رہی۔ اوہ کسے تصنع دے بغیر گل بات کردی تے ہر اک اتے اعتبار کردیاں ہمیشہ سچ بولدی۔ لنگھدے ویلے دے نال ریڈیو توں گائے ہوئے اوہدے نغمے جدوں سرحد پار فضاواں وچ گونجے تے اوہنوں اوتھے وی سرکاری سطح اتے جان دا موقع ملیا۔ ریشماں نوں دورہ ہندوستان دے موقعے اتے اوس ویلے دی وزیراعظم اندرا گاندھی نے اپنی کلائی اتے بنھی قیمتی گھڑی دا تحفہ دیندیاں ہوئے اوہنوں بھارت وچ رہن تے ساری آسائشاں دین دا وعدہ کیتا مگر ریشماں نے شکریے دے نال اوہناں دی آفر نوں رد کردتا البتہ جتھے اوہ پیدا ہوئی تے پلی سی اوہنے اپنے پنڈ لئی سڑکاں بنوان تے صحت دے حوالے نال ضروری آسائشاں مہیا کرن دا وعدہ اندرا گاندھی توں لیتا جہڑا فوری من لیتا گیا۔ ریشماں نے اندرا گاندھی نوں کہیا کہ مینوں ریشماں پاکستان نے بنایا۔ ہن دنیا بھر وچ میری پہچان پاکستان ای اے۔ لہٰذا میں ہندوستان آندی جاندی رہواں گی مگر ہندوستان شہریت حاصل نہیں کر سکدی۔
ریشماں نوں حکومت پاکستان نے اوہناں دی خدمات دے صلے وچ ستارہ امتیاز نال نوازیا۔ ریشماں نے ریڈیو تے ٹی وی مگروں فلماں لئی وی گانے گائے۔ ہندوستانی فلمسازاں نے وی اوہناں دی آواز توں استفادہ کیتا گیا۔ ریشماں دے گیتاں دا آخری البم 2012وچ ریلیز ہویا۔ اوہدے اک سپرہٹ گانے لمی جدائی نوں بھارت دے نامور فلم ڈائریکٹر سبھاش گھئی نے اپنی فلم ہیرو وچ شامل کیتا تے اوہدے توں فلم نوں وی زبردست کامیابی ملی۔فیر ریشماں نے راجکپور دی فلم بوبی وچ جدوں گانا اکھیوں کو رہنے دے گایا تے پورے ہندوستان وچ اوہدا جادو سر چڑھ کے بولن لگیا۔ نامور بھارتی گلوکاراں لتا منگیشکر‘ آشابھوسلے‘ اداکار دلیپ کمار‘ راکیش روشن تے گلزار نے وی اوہناں نوں بھرویں پذیرائی بخشی۔ جدوں وی ہندوستان جاندیاں تے اوہناں نوں اوتھے بہت عزت و احترام دے نال تقریباں وچ مدعو کیتا جاندا۔
ریشماں نوں 2006وچ لہور تے امرتسر وچ چلن والی سمجھوتہ ایکسپریس دے افتتاح لئی وی مدعو کیتا گیا سی۔ ایس سروس دی پہلی بس وچ ریشماں نے 26وچوں 7سیٹاں اپنی فیملی لئی بک کرائیاں سن۔ ریشماں لئی ایہہ سفر انتہائی دلچسپ تے خوشگوار رہیا۔ سارا رستہ گیت گاندے تے پنجاب دی ہریالی ویکھدے ہوئے لنگھایا۔
ریشماں نال دنیا دے مشہور حکمراناں نے وی ملاقاتاں کیتیاں تاہم اوہ اک پوری گھریلو زنانی سن۔ اوہ مختلف قسم دے کھانے بڑے چنگے پکایا کردیاں سن۔ اوہ اپنے گھر نوں صاف ستھرا رکھن لئی خود کم کیتا کردیاں تے خوشی محسوس کردیاں سن۔
ریشماں نوں اپنی صحیح تریخ پیدائش یاد نہیں سی اوہ کہیا کردیاں سن کہ پاکستان بنن دے فوری مگروں جدوں اوہناں دا خاندان ہجرت کر کے پاکستان پہنچیا تے اوہ کجھ مہینیاں دی سن۔ کسے نوں اوہناں نے ایہہ وی کہیا کہ جدوں میں پیدا ہوئی تے سخت گرمی تے خربوزیاں دا موسم سی جو اوہدے والدین نے دسیا سی۔ ریشماں دی گائیکی وچ اوہدے علاقے راجستھان دی مٹی دی خشبو نمایاں اے جو سنن والیاں نوں انوکھی دنیا وچ لے جاندی اے۔ ملکہ ترنم نور جہاں وی ریشماں دی پرستار سن تے اوہ اکثر ریشماں نوں اپنے گھر بلوا کے گھنٹیاں سنیا کردیاں سن۔
ریشماں دا کہنا سی کہ خدا نے مینوں اچی آواز نال نوازیا سی۔ میں موسیقی دی الف ب توں واقف نہیں سی۔ اوہناں نے اک انٹرویو وچ کہیا سی کہ جدوں کدی بھارت وچ میوزک پروگرام وچ پرفارم کردی تے اوتھے دے ہندو پنڈت ماہر گویے میری گائیکی وچ خامیاں تلاش کرن دی بھرویں کوشش کردے مگر نکام رہندے۔ جدوں بھارت وچ گانا لمی جدائی گایا تے اوہدی دُھم دور دور تک پہنچی۔ بالی وڈ دے نامور فلمی ستارے میرے پرستاراں دی صف وچ شامل ہون لگے تے اوتھے دے متعصب ہندو فنکار میرے خلاف وی ہون لگے۔ میرے نال اکثر ایسے واقعات پیش آئے جنہاں مگروں سوچ کے مینوں ہسی آجاندی سی۔
ریشماں نوں پہلی واری گلے دے کینسر دے مرض دا پتہ چلیا تے اوہناں نے لندن جا کے لمے عرصہ اپنا علاج وی کرایا مگر فیدا نہیں ہو سکیا۔ اوہ ڈاکٹراں دے منع کرن دے باوجود گاندیاں رہیاں۔ اوہناں نوں دوائی دی باقاعدگی تے خوراک دے معاملے وچ سخت تاکید کیتی گئی سی۔ ریشماں دے گلے دے کینسر نے اوہناں دی صحت نوں مجموعی طور تے متاثر کیتا سی تے اوہ تیزی نال کمزور ہوندی جار ہیاں سن۔ بیماری دے باوجود اوہناں دا حوصلہ بڑا اچا سی تے اوہ اپنے ملن جلن والیاں نوں کہیا کردیاں سن کہ انشااللہ چھیتی صحت یاب ہو کے فیر گانا شروع کر دین گئیاں مگر اوہناں دی ایہہ خواہش پوری نہیں ہو سکی۔ 3 تے 4نومبر 2013 دی درمیانی رات نوں اوہ اپنی بیماری نال لڑدے ہوئے تھک گئیاں تے پرستاراں نوں لمی جدائی دے گئیاں۔ اج ر یشماں ایس دنیا وچ نہیں لیکن اوہناں دی آواز جدوں وی فضا وچ گونجدی اے تے سراں دا جہان آباد ہو جاندا اے۔ اوہ یقینی طور تے لوک موسیقی دے متھے دا زیور سن۔