آپریشن بلیو سٹار

3 توں 7جون 1984

اکال تخت صاحب دی بربادی اتے سِکھاں دے قتل ء عام دی حقیقت

منصور عزمیؔ

آپریشن بلیو سٹار جس نوں ماں بولی وچ ’’ساکا نیلا تارا‘‘ دا ناں دتا گیا اے۔ اِس دا مڈھ تاں 1975 وچ ہی بھارت دی اُس ویلے دی پردھان منتری اندرا گاندھی نے بنھہ دتا سی جدوں پنجاب وچ شرومنی اکالی دل ولوں ایمرجنسی دے خلاف وکھالا کیتا گیا سی۔ سارے بھارت وچ صرف پنجاب ہی اکو اک صوبا سی جس وچوں ہزاراں جمہوریت دے ہمائتیاں نوں دِلّی سرکار ولوں لائی گئی ایمرجنسی دے خلاف مظاہرا کرن تے گرفتارکیتا گیا۔ ایہ مظاہرہ / دھرنا 19 مہینے چلدا رہیا اتے فیر اس سرکار نوں ایمرجنسی دا فیصلہ واپس لینا پیا۔
1975 وچ ہی الہ آباد ہائی کورٹ دے جج جگموہن سنہا نے اندرا گاندھی دے خلاف اک فیصلا سنایا۔ جس کارن اس نوں پردھان منتری دے عہدے توں استیفا دینا پینا سی۔ بجائے اس دے کہ اوہ ملک دے عدالتی نظام نوں مکھ رکھدیا ہویاں اوہ فیصلا منندی اتے استیفا دے کے اُس دا مان رکھدی، الٹا اس نے سارے ملک وچ ہنگامی حالات دا اعلان کر کے اوہناں ساریاں پارٹیاں دے آگواں اتے ہور ناپسند آواز کڈھن والیاں نوں جیلھاں وچ سُٹوا دتاجہڑے اُس دے خلاف سن۔
اک سیاسی اتہاس کاردے مطابق پردھان منتری اندرا گاندھی نے شرومنی اکالی دل دے اُس ویلے دے آگواں نوں اک سمجھوتے دی پیشکش وی کیتی سی ۔ اوہ ایہ سی کہ اکالی دَل دے آگو ایمرجنسی دی حمایت کر دین۔جس دے جواب وچ اکالی دَل نوں پنجاب دے دتا جاوے گا اتے پورے پنجاب وچ اکالی دَل دی سرکار بنائی جاوے گی ۔اتے مستقبل وچ وی کانگرس پارٹی اکالی دل دی اوسے طرحاںحمایت کردی رہے گی۔ جس طرحاں آزادی توں بعد چھیویں دہاکے وچ اکالی-کانگرس اکٹھیاں چوناں لڑدے سن۔
ایمرجنسی لگن ویلے جتھے دار موہن سنگھ تُڑ شرومنی اکالی دل دے پردھان سن۔ اوہناں نے شرومنی اکالی دل دے سارے سرکردا لیڈراں نال صلاح کرکے ایہ فیصلا کیتا کہ کپور سنگھ کولوںدِلّی سرکار ولوں بھیجی گئی اس تجویز بارے صلاح لئی جاوے۔کپور سنگھ نے دِلّی سرکار ولوں گھلی اس تجویز دی حمایت کردیاں ہویاں آکھیا کہ ایہ فیصلا لاگو ہو ن کر کے پنجاب اتے پنجابیاں دا بھلا ہووے گا۔ جدوںکپور سنگھ دی اس تجویز بارے اکالی لیڈراں وچ وچار وٹاندرا کیتا جا رہا سی تاں اک سرکردہ اکالی آگو نے تتکالین جنسنگھ (ورتمان بھارتی جنتا پارٹی) دے اہم آگو تے مرحوم پردھان منتری سری اٹل بہاری واجپائی نال وی گل کیتی۔ جس نے ایمرجنسی خلاف مظاہرہ کرن دی صلاح دِتی۔مظاہرہ / دھرنا دین والی گل من لئی گئی تے پنجاب دی سیاسی،تعلیمی، ثقافتی اتے معاشی بربادی دا مڈھ بَجھ گیا۔
اندرا گاندھی دے من وچ اکالی دَل دے لیڈراں نوں ہمیشایاد رہن والا سبق سکھاؤن دی سوچ پکی ہو گئی۔ ایمرجنسی ہٹاؤن پچھوں 1977 وچ ہوئیاں لوک سبھا چوناں وچ کانگرس پارٹی بُری طرحاں ہار گئی۔ اندرا گاندھی آپ وی راج نرائن ہتھوں چون ہار گئی۔ ڈڈواں دی پسیری دی طرحاں بنی جنتا پارٹی اتے ہور پارٹیاں دی سانجھی سرکار تِن سالاں وچ ہی ڈھِہ ڈھیری ہو گئی تے فیر اندرا گاندھی دی اگوائی ہیٹھ کانگرس پارٹی دی سرکار قایم ہوئی۔اندرا گاندھی اتے گیانی ذیل سنگھ پنجاب وچ اکالی لیڈرشپ دا بدل تلاشدے اتے تراشدے رہے۔1978 دی وساکھی والے دن امرتسر وچ مخالفاں ولوں گرو گرنتھ صاحب جی خلاف کیتے جا رہے ناقابل برداشت جھوٹھے پرچار نوں روکن لئی گئے تیراں سنگھاں دی شہیدی توں بعد سنت جرنیل سنگھ خالصا بھنڈرانوالے سکھ قوم دے لیڈر بن کے ابھرے۔ سارے سیاسی لوبھ، اثر اتے ڈر خوف توں آزاد سنت جرنیل سنگھ بھنڈرانوالے خالص سکھ ہتاں نوں پرنائے اک ایماندار، اتے نڈر شخصیت سن۔ اوہناں لئی سیاسی عہدے اتے رتبے ناہون برابر سن۔
اندرا گاندھی نے ستلج-جمنا لنک نہر دا افتتاح کپوری پنڈ وچ کر دتاجس نال پنجاب دے پانیاں نوں بری طرحاں ڈھاہ لگی اتے پنجاب نوں پانی دا ڈھیر نقصان ہویا۔اِس دے خلاف شرومنی اکالی دَل نے کپوری وچ دھرنا دے دتا۔ اُس ویلے ہی سرکار نے سنت جرنیل سنگھ بھنڈرانوالے دے جان توں وی وَدھ پیارے بھائی امریک سنگھ نوں گرفتار کر لیا۔ اُس نوں رہا کراؤن لئی سنت جرنیل سنگھ بھنڈرا نوالے نے امرتسر جا دھرنادتا۔ شرومنی اکالی دل دے پردھان سنت ہرچند سنگھ لونگووال اتے سنت جرنیل سنگھ بھنڈرانوالے نے دونویں دھرنے’’دھرم-یدھّ مورچا‘‘ دے ناں ہیٹھ اکٹھے کر دتے۔ سنت ہرچند سنگھ لونگووال نوں مورچا ڈکٹیٹر دا لقب دے دتا گیا۔ ہر روز گرفتاریاں دین توں پہلاں گردوارا منجی صاحب دیوان ہال وچ جوشیلیاں تقریراں ہندیاں، جس وچ سبھ توں اہم تقریر سنت جرنیل سنگھ بھنڈرانوالے دی ہندی۔ دھرم یدھّ مورچے دا مکھ مقصد انندپور صاحب دا متاہ لاگو کرنا سی۔ پنجاب دیاں بلکل حقی اتے جائز منگاں بارے اکالی دَل دے لیڈراں اتے سرکار وچ کئی میٹنگاں ہوئیاںپر اوہناں دا کوئی وی نتیجا نہیں نکلیا۔
’’ساکا نیلا تارا ‘‘بارے بیاندیاں کتاباں وچ درج اے کہ بھارتی فوج دے جنرل شُبیگ سنگھ نے بنگلادیش نوں پاکستانی حاکماں توں ازاد کرواؤن لئی فیصلا کُن کردار نبھایا سی۔ جدوں بہار وچ سری جے پرکاش نرائن نے سرکار خلاف تحریک چلائی تاں پردھان منتری اندرا گاندھی نے جنرل شُبیگ سنگھ نوں جے پرکاش نرائن دی اِس تحریک نوں جڑھوں مکائون دا حکم دِتا۔ جس نوں جنرل شبیگ سنگھ نے ایہ آکھ کے منن توں انکار کر دتا کہ سول تحریکاں خلاف فوجی ورتوں درُست نہیں ۔ اندرا گاندھی کولوںایہ حکم عدولی برداشت نہیں ہوئی اتے اوہنے جنرل شُبیگ سنگھ تے بے بنیاد الزام لا کے اوہنوں فوج دی نوکری توں فارغ کر دتا۔ ذہنی، جذباتی اتے احساسی طور تے زخمی ہویا جنرل شُبیگ سنگھ سنت جرنیل سنگھ بھنڈرانوالے دے اوس جتھے وچ جا رلیا جنہے سری ہرمندر صاحب اتے احاطے دی رکھوالی دی ذمے داری اپنے سِر لئی سی۔
پنجابیاں وچ مذہبی دپھیڑ پاؤن لئی مندراں وچ گاواں دے سر اتے گردواریاں وچ بیڑیاں سگرٹاں سٹن دیاں کوجھیاں کاروائیاں ہوئیاں۔بے قصور لوکاں نوں صرف ہندو، سکھ ہون داکرکے قتل کیتا گیا۔ جِتھے ہندو ماریا گیا اوتھے کھنڈا صاحب دا نشان سُٹیا گیا اتے ’’بولے سو نہال۔ست سری اکال دا نعرا لایا گیا۔ اتے جتھے سکھ ماریا گیا اوتھے ترشول گڈ کے ایہ ثابت کیتا گیا کہ ہندو اتے سکھ اک دوجے خلاف کاروائیاں کر رہے ہن۔ پنجاب توں باہر کسے صوبے وچ ہرمندر صاحب دے نقشے تے بنائی گئی عمارت بنا کے ’’ساکا نیلا تارا‘‘ کاروائی دی فوجی سکھلائی دے کے ریہرسل کروائی گئی۔ ودھّ توں ودھّ سکھاں نوں سبق سکھاؤن دے ارادے نال سری گرو ارجن دیو جی دے شہیدی دہاڑے3 جون 1984 نوں ’’ساکا نیلا تارا‘‘ کرن لئی فوجی تیاری کر لئی گئی۔ اس فوجی کاروائی دا کمانڈرلیفٹیننٹ جنرل کلدیپ سنگھ براڑ سی۔ سارے پنجاب وچ سخت کرفیو لا دتا گیا۔ پنڈاں وچ وی حالات خراب ہو گئے۔ 30 جون 1984 دے ’’انڈیا ٹوڈے‘‘ دے شمارے وچ لکھیا اے کہ پنڈ گوہل وڑ، اجنالا، راجا سانسی، ڈھنڈ کسیل، بٹالا اتے فتح پور راجپوتاں وغیرا توں ہزاراں جوشیلے نوجوان روائتی گھریلو ہتھیاراں نال سری ہرمندر صاحب دی راکھی لئی ٹُر پئے، جنھاں نوں فوج اتے نیم فوجی دستیاں نے شہر دیاں حداں توں باہر ہی مشین گناں دی طاقت دا مظاہرا اتے استعمال کرکے واپس مڑن تے مجبور کر دتا۔ ایتھے ایہ سوال پیدا ہندا اے کہ ڈانگاں،سوٹیاں، کرپاناں، برچھیاں اتے ٹکوآں ورگے ہتھیاراں دا بندوقاں ،آٹومیٹک رائفلاں اتے مشین گناں نال کیہ مقابلا؟
نومبر1984 دے مہینا وار’’عکس‘‘ وچ فوجی کاروائیاں نوں بیان کردا اک دل کمباؤ واقعا چھپیا ۔ 5 جون 1984 نوں سویرے دس کو وجے امرتسر مہتا روڈتے امرتسرولوں دس کلومیٹر دور پنڈ فتح پور راجپوتاں وچ بس اڈے تے کجھ لوک اکٹھے ہو کے بابا رام دیال دی دکان اتے مٹھیائی والی الماری اتے رکھے ٹرانزسٹر توں سری ہرمندر صاحب دے موجودہ حالات جانن دے لئی خبراں سن رہے سن ۔سارا پنڈ امن امان وچ ، سکون وچ سی۔اتے اچان چکی فوج دے اک کیپٹن نے فوجی ٹرک وچوں اتردیاں سار ای ہتھ وچ پھڑی لوڈڈ سٹین گن نال اننھے وا گولی چلاؤنیاں شروع کر دتیاں۔ جس کارن اک امرت دھاری سنگھ شہید ہو گیا اتے اک تیراں ورھیاں دے بال بکرم جیت سنگھ دی بانہہ وچ گولی وجن کارن اوہ ڈاہڈازخمی ہو گیا۔ فوج دے کیپٹن دے من وچ اینا جنون بھریا سی کہ َسٹھّ توں ودھّ وسنیکاں نوں جھگے پجامے لہا کے لوہ وانگ تپدی سڑک تے ڈھڈ پرنے لمیاں پین دا حکم دتا۔اوہناں وچ کافی گنتی سرکاری ملازماں دی وی سی۔اپنے من دا زہر اُگلدا ہویا اوہ اُچی اُچی کوک رہیا سی’’یہ سالے سنپولیئے ہیں سنپولیئے‘‘ پھٹٹربال دا پیئوکلدیپ سنگھ جہڑا سڑک دے پرلے پاسے کھلوتا ولک رہیا سی، اوہنوںبچے کول نہیں آؤن دتا گیا۔ بھلا ہووے تھوڑے چِر بعد پہنچے اک وڈے فوجی افسر دا جہنے سارے پیڑتاں نوں پانی پین دی اجازت دتی اتے زخمی بچے نوں فوج دی گڈی وچ امرتسر علاج لئی گھلیا۔
ہرمندر صاحب دے احاطے وچ3جون توں 7 جون تک اک زبردست اتے خوف ناک جنگ ہوئی۔ جس وچ سکھاں دے مان سنمان ، مذہبی اتے سیاسی مقدس مقام سری اکال تخت صاحب نوںٹینکاں توپاں دے گولیاں نال ڈھاہ ڈھیری کر دتا گیا۔ رامگڑھیا بنگے دے میناراں دا نقصان ہویا۔ سری ہرمندر صاحب دی عمارت اتے سری گرو گرنتھ صاحب جی دی ہتھ لکھت وی گولیاں نال چھاننی کر دتی گئی۔ سری ہرمندر صاحب اندر کیرتن کردے اک راگی سنگھ دی گولی لگن نال شہیدی ہو گئی۔ سنت جرنیل سنگھ بھنڈرانوالے، بھائی امریک سنگھ، جنرل شُبیگ سنگھ اتے سینکڑاں جنگو سنگھ سری اکال تخت دے اندر اتے باہر شہید ہو گئے۔ فوج ولوں سنت ہرچند سنگھ لونگووال، جتھے دار گرچرن سنگھ ٹوہڑا اتے آل انڈیا سکھ سٹوڈنٹس فیڈریشن دے کئی لیڈر اتے ممبر گرفتار کر لئے گئے۔
سکھاں نوں مذہبی، سیاسی اتے دنیاوی طور تے اُجاڑ دتا گیا۔ سری ہرمندر صاحب تے ٹینکاں توپاں نال حملے دوران سری اکال تخت صاحب نوں ڈھاہ ڈھیری کرن، سری گرو گرنتھ صاحب جی اتے سری ہرمندر صاحب اُتے گولیاں چلاؤن ، سینکڑاں بے گناہ سنگھاں نوں شہید کرن اتے جیلھاں وچ ڈکن، سکھ ریفرنس لائبریری دی لُٹ جہیاں بے حرمتی والیاں کاروائیاں کارن کیپٹن امرندر سنگھ نے کانگرس پارٹی توں استیفا دے دتا۔ پنگل واڑا آرگنائزیشن امرتسر دے ڈائریکٹر بھگت پورن سنگھ جی، ’’السٹیٹڈ ویکلی‘‘ دے ایڈیٹر خشونت سنگھ جہے لوکاںنے پدم شری ایوارڈ واپس کر کے سرکار خلاف اپنے احتجاج دا اظہار کیتا۔ فوج دا وی کافی جانی نقصان ہویا۔ بھارت سرکار ولوں جاری کیتے گئے وائٹ پیپر مطابق 554 سولین، فوج دے 4 افسر، 4 جونئیر کمانڈنگ آفیسر اتے 84 ہور رینکاں دے فوجی مارے گئے۔ اس وائٹ پیپر مطابق 121 سولین، 15 فوج دے افسر، 19 جونئیر کمانڈنگ آفیسر اتے 253 ہور رینک دے فوجی پھٹڑ ہوئے۔ نیاں پسند اتے سیکولر لوکاں لئی ایہ بہت ناپسندیدہ اتے دُکھانت بھریا واقعا سی اتے ہن وی اے۔ کیونجے مارے گئے اتے زخمی ہوئے فوجی اتے سولین اپنے ہی دیس دے وسنیک سن۔
بھارت سرکار نے نہنگ سنتا سنگھ نوں موہرا بنا کے سری اکال تخت صاحب دی فیر اُساری کروان دی کوشش کیتی۔ جس نوں سکھ سنگت نے قبول نہیں کیتا۔ بھنڈرانوالا دمدمی ٹکسالی جتھا مہتا دی اگوائی ہیٹھ سری اکال تخت صاحب دی عمارت فیر توں اُساری گئی۔ سری ہرمندر صاحب دے پانی والے تلاء نوں وی صاف صفائی کر کے فیر بھریا گیا۔ کیونکہ تلاء دے امرت جل وچ ساکا نیلا تارا ویلے حملہ آور فوج اتے ججھارو سنگھاں دا خون رل گیا سی۔بھائی سنتوکھ سنگھ یادگاری سکھ ریفرینس لائبریری وچوں سری گرو گرنتھ صاحب جی دیاں ہتھ لکھت بیڑاں، گرو صاحبان دے حکم نامے، جنم ساکھیاں جہیے بیش قیمتی دھارمک گرنتھ غائب کر دتے گئے۔
اس ساکے توں صرف 5 مہینے دے بعد ہی بھارت دی پردھان منتری اندرا گاندھی نوں قتل کر دتا گیا۔ اندرا گاندھی دے قتل پچھوں دِلی اتے بھارت دے ہور شہراں وچ ہزاراں بے گناہ سکھاں نوں بے رحمی نال شہید کر دِتا گیا۔ فر پنجاب وچ نِت بے گناہ قتلاںدی بھرویں نِندیا کیتی جاندی رہی جو 1992 وچ بے انت سنگھ دی کانگرس سرکار بنن توں کجھ مہینے پچھوں تک جاری رہی۔ اس لمبی برچھاگردی کارن پنجاب دا معاشی اتے ثقافتی ناپورا ہون والا نقصان ہویا۔ اوہناں نہش دناں نوں چیتے کرکے اجے وی من دکھی ہو جاندے۔ 5 فروری 1762 نوں کُپ رہیڑوچ واپریا ’’وڈا گھلوگھارا‘‘ جس وچ گھٹ ودھ 40 ہزار سنگھ سنگھنیاں احمد شاہ درانی دیاں فوجاں ہتھوں شہید ہوئے۔ کاہنووان دی چھمبھ وچ 1 اتے 2 مئی 1746 نوں واپریا’’چھوٹا گھلوگھارا‘‘ جس وچ 10 ہزار توں ودھ خالصے لاہور دے دیوان لکھپت رائے دیاں فوجاں نال لڑدے ہوئے شہید ہوئے، اس توں بعد 3 توں 7 جون 1984 نوں ساکا نیلا تارا دے ناں ہیٹھ واپریا گھلوگھارا سکھ اتہاس دا نا بھلن والا اوہ روگ بن گیا کہ جدوں چیتا آئوندا اے اکھوں ہنجو نہیں لہو کِڈِگدا اے۔
٭٭٭