اکیسویں پارے دا خلاصہ

قیامت دا علم، بارش کدوں ہوئے گی، ماواں دے پیٹ وچ کیہ اے، انسان کیہ کمائے گا تے انسان کتھے مرے گا، مذکورہ پنجاں شیواں دا علم اللہ تعالیٰ دے کول اے، ایہناں دے علم نوں ’’مفاتح الغیب‘‘یعنی غیب دی پنج کنجیاں وی کہیا جاندا اے

مولانا محمد الیاس گھمن

ایس پارے دے شروع وچ داعی لئی دو شیواں دے اہتمام دا ذکر اے ۔ دین دی دعوت دین والے داعی تے واعظ نوں دو شیواں دا اہتمام کرنا چاہیدا اے۔ قرآن کریم دی تلاوت تے نماز دا اہتمام۔ صرف نماز پڑھنا کافی نہیں بلکہ نماز دا اہتمام ضروری اے۔ نماز انسان نوں فحش تے منکر توں روک دیندی اے۔ ’’منکر‘‘ اِنج دے گناہ نوں کہندے نیں جس دے حرام ہون اُتے دلیل شرعی ہوئے تے ’’فحشاء‘‘ ایس گناہ نوں کہندے نیں جس نوں ہر عقل مند بندا بُرا تے نامناسب سمجھے۔ کئی واری بندہ نماز پڑھدا اے تے فیر وی گناہ نہیں چھڈدا۔ ایس آیت دا معنی ایہہ نہیں کہ نماز بندے توں ایس دے گناہ چھڑوا دیندی اے۔ ایس دا معنی ایہہ وے کہ نماز گناہواں توں روکدی اے۔ روکنا ہور اے، چھڑوانا ہور اے۔ نماز پورے آداب دے نال ہوئے تے فیر گناہواں توں روکدی اے۔ فیر ہجرت دا حکم اے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اُتے مکہ مکرمہ وچ رہندے ہوئےدین اُتے چلنا آسان ہوئے، اللہ تعالیٰ دی زمین بوہت وسیع اے، فیر اک شبہ دا ازالہ وی کر دتا کہ ہجرت دے ویلے کسے دے ذہن وچ آ سکدا اے کہ ایتھے تے روزگار دی ترتیب بنی ہوئی اے جدوں دوجے علاقے وچ ہجرت کر کے جاواں گے، اوتھے روزگار دی ترتیب کنج بنے گی؟ اللہ تعالیٰ فرماندے نیں کہ بوہت سارے جانور نیں کوئی وی اپنا رزق نال چُک کے نہیں چلدا بلکہ اللہ تعالیٰ ایہناں نوں رزق دیندا اے تے کیہ اوہ لوک جیہڑے اللہ تعالیٰ دی اطاعت تے مرضی لئی اپنا وطن چھڈن گے، اللہ تعالیٰ اوہناں نوں رزق نہیں دین گے؟ فیر مشرکین دی اِک بُری عادت دا ذکر کیتا، مشرکین جدوں کشتی وچ سوار ہوندے تے پھس جاندے تے اوس ویلے اللہ تعالیٰ نوں پکار دے تے اخلاص دے نال پکاردے۔مشرک وی سمجھدے سن کہ ایس مشکل توں اللہ تعالیٰ دے علاوہ کوئی وی نہیں کڈ سکدا چونکہ ایہہ دعا اخلاص نال ہوندی سی ایس لئی اللہ تعالیٰ ایہناں نوں نجات عطا فرما دیندے سن۔ ایس دا مطلب ایہہ نہیں کہ اوہ مومن ہو جاندے سن بلکہ اوس گھڑی وچ اوہناں دا عقیدہ ایہہ ہوندا سی کہ ایس مشکل توں خدا دے علاوہ ساہنوں کوئی نہیں کڈ سکدا۔اللہ تعالیٰ بچا لیندے ایہہ فیر شرک شروع کر دیندے۔ ایہناں دی ایس بُری عادت تے ایس احسان فراموشی نوں ایتھے ذکر کیتا گیا تے ایس توں بعض رہن دی ہدایت کیتی ، آخر سورۃ وچ ای اے کہ جیہڑا بندا ساڈے دین دے رستے وچ مشقت برداشت کرے تے محنت کرے، اسیں ایس لئی اپنے رستے کھول دینے آں۔ ایہہ آیت دین اُتے چلن والیاں لئی بڑی خوشخبری اے کہ جدوں انسان ہمت نہ ہارے بلکہ مسلسل کوشش و محنت وچ لگیا رہوے تے اللہ تعالیٰ ایس دی مشکلات دور فرما کے رستے کھول دیندے نیں ایہہ آیت دین اُتے چلن والیاں لئی بڑی خوشخبری اے کہ جدوں انسان ہمت نہ ہارے بلکہ مسلسل کوشش و محنت وچ لگیا رہوے تے اللہ تعالیٰ ایس دی مشکلات دور فرما کے رستے کھول دیندے نیں تے منزل مقصود تیکر اپڑا دیندے نیں۔ سُبُل؛ سبیل دی جمع اے، اللہ تعالیٰ تیکر اپڑن دا اک رستہ نہیں بلکہ اللہ تعالیٰ تیکر اپڑن دے کئی رستے نیں تے دین نوں اک خاص ہیئت یا مخصوص محنت وچ محدود کرنا بوہت وڈا ظلم ہوئے گا۔مجموعہ نبوت نے تن کم کیتے نیں: اشاعت دین، دفاع دین تے نفاذ دین، تے ایس کم لئی چار طریقے اختیار فرمائے نیں: تقریر،تحریر، مناظرہ تے جہاد۔
سورۃ الروم
ایس سورۃ دے آغاز وچ ایرانیاں دے مقابلے وچ رومیاں دی فتح دی پیشین گوئی کیتی گئی جیہڑی ست سال بعد پوری ہوئی، ایسے مناسبت نال ایس دا ناں سورۃ الروم اے۔ سورۃ روم مکی اے، دیگر مکی سورتاں وانگوں ایس وچ وی دین اسلام دے بنیادی عقائد توحید، رسالت تے قیامت نوں دلائل نال ثابت کیتا گیا اے۔ شروع سورۃ وچ اک عظیم پیشین گوئی کیتی گئی سے جس وچ دو خوشخبریاں دا ذکر سی۔ اک ایہہ کہ کجھ ورھیاں بعد اہل روم جیہڑے اہل کتاب عیسائی سن، نوں ایرانیاں، جیہڑے آتش پرست سن، اُتے فتح نصیب ہوئے گی۔ ایسے دن مسلماناں (اہل قرآن) نوں مشرکین اُتے فتح دی صورت وچ خوشی نصیب ہوئے گی۔ شروع والی کجھ آیتاں دا شان نزول ایہہ وے کہ دنیا وچ دو سپر پاورز آمنے سامنے سن: اک روم دوجی ایران۔روم دے ہر بادشاہ نوں قیصر کہیا جاندا سی۔ ایران دے ہر بادشاہ نوں کسریٰ کہیا جاندا سی۔ رومی اہل کتاب عیسائی سن تے ایرانی آتش پرست مجوس سن۔ ایران مسلسل روم نوں شکست دیندا ہویا اگے ودھ رہیا سی۔ ایدھر مکہ وچ بت پرست مشرکین دی ہمدردیاں ایرانیاں دے نال سن جدوں اوہ کسے شہر نوں فتح کردے تے مکہ دے مشرکین، مسلماناں نوں چڑاندے کہ ویکھو ساڈے ایرانی بھرا مسلسل اہل روم دے مقابلے وچ فتح حاصل کر رہے نیں۔ایس ویلے ایہہ سورت نازل ہوئی جس وچ اوہ پیشین گوئیاں کیتیاں گئیاں۔ پہلی ایہہ کہ کجھ ورھیاں وچ اہل روم اہل ایران اُتے غالب آ جان گے۔ تے دوجی ایہہ کہ اللہ تعالیٰ مسلماناں دی مدد فرمان گے تے مسلمان وی ایس توں خوش ہو جان گے۔ ایس پیشین گوئی دے پورا ہون دا اوس ویلے بظاہر کوئی امکان نہیں آ رہیا سی۔ ایسے وجہ نال مشرکین دے سردار ابی بن خلف نے حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نال سو سو اونٹاں دی شرط لائی سی کہ جے آئندہ نو ورھیاں وچ اہل روم غالب آ گئے تے میں سو اونٹ دیواں گا نہیں تے ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دین گے۔ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے ایس شرط نوں قبول فرما لیا اوس ویلے تیکر ایس طرح دو طرفہ شرط دی حرمت نہیں آئی سی۔ ایس سورۃ دے نزول دے ست سال بعد اللہ تعالیٰ نے ایس پیشین گوئی نوں پورا فرمایا۔قیصر روم ہر قل نے کسری ایران اُتے پلٹ کے حملہ کیتا جس وچ قیصر نوں فتح ہوئی، ایہہ اوہ ای سال اے جس وچ غزوہ بدر ہویا سی۔ انج دونویں پیشین گوئیاں پوریاں ہوئیاں۔ ابی بن خلف مر چکیا سی ایس دے پتراں نے شرط دے مطابق حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نوں سو اونٹ دتے۔ ایس ویلے دو طرفہ شرط دی حرمت آ چکی سی ایس لئی نبی اکرم ﷺنے حضرت صدیق رضی اللہ عنہ نوں فرمایا کہ ایہناں اونٹاں نوں صدقہ کر دیو۔ فیر اللہ تعالیٰ نے اپنی قدرت دی وڈی وڈی نشانیاں بیان فرمائیاں نیں: انسان نوں مٹی توں پیدا فرمایا۔ مرد دی راحت لئی بیوی پیدا فرمائی۔ اسماناں تے زمیناں دی پیدائش ۔ زباناں تے رنگاں دا مختلف ہونا۔ رات تے دن دا اک اک حصہ نیند لئی بجلی دی چمک توں ڈر تے امید دونویں ہوندیاں نیں۔ اسمان تے زمین اللہ تعالیٰ دے حکم نال قائم نیں۔ آخر وچ بعث بعد الموت نوں بیان فرمایا کہ ابتدا وچ وی اللہ تعالیٰ نے پیدا کیتا مرن توں بعد دوبارہ وی اللہ تعالیٰ ای پیدا کرے گا۔فیر زمین وچ فساد دا سبب بیان کیتا انساناں نے جیہڑے اعمال کیتے تے جیہڑے اپنے ہتھوں کمایا ایس دی وجہ نال خشکی تے تری وچ فساد پھیلدا اے۔ ایس آیت توں ظاہر ایہہ معلوم ہوندا اے کہ دنیا وچ جیہڑا وی تکلیف، مصیبت یا طوفان آندا اے ایس دی وجہ انسانی اعمال نیں۔ ذہن وچ اشکال ایہہ پیدا ہوندا اے کہ انبیاء کرام علیہم السلام تے اولیاء اُتے جیہڑی تکلیفاں آندیاں نیں کیہ ایہناں دا سبب وی ایہناں دے اعمال نیں؟ ایس دا جواب ایہہ وے کہ ایہہ ضروری نہیں کہ مصیبت ہر حال وچ انسانی اعمال دی وجہ نال آئے، مصیبت دے آن دا سبب کجھ ہور وی ہو سکدا اے۔ مصیبت یا تکلیف انسانی اعمال دے بجائے کسے ہور سبب توں وی آ سکدی اے تے آیت ایس دی نفی وی نہیں کر رہی ۔ بغیر گناہ دے کسے نوں کوئی مصیبت یا تکلیف پیش آ جائے جویں انبیاء تے اولیاء نوں جیہڑی مصیبتاں تے تکلیفاں پیش آندیاں نیں، ایہہ اوہناں دی ازمائش ہوندی اے تے ایسے ازمائش دے ذریعے ایہناں دے درجات نوں بلند کیتا جاندا اے۔
سورۃ لقمان
ایس سورۃ وچ چونکہ حضرت لقمان حکیم دی نصیحتاں دا ذکر اے جیہڑیاں اوہناں نے اپنے بیٹے نوں فرمائیاں سن، ایس لئی ایس سورۃ دا ناں وی ایہناں ای دے ناں ، لقمان، اُتے رکھیا گیا اے۔ سورۃ دے شروع وچ اک قصے ول اشارہ اے نضربن حارث اک مشرک سی تے تجارت لئی مختلف ملکاں دا سفر کیتا کردا سی اوتھے پرانے بادشاہواں دے قصیاں تے کہانیاں اُتے مشتمل کتاباں یا گانا گان والی کنیز خرید کے لیندا۔ اہل ِ مکہ نوں جمع کر کے کہندا کہ محمد ﷺ تہانوں پرانے ویلے دی کہانیاں، عاد تے ثمود دے قصے سناندے نیں تے میں تہانوں ایس توں وی زیادہ مزیدار کہانیاں سنانا واں۔ مقصد ایہہ سی کہ لوک قرآن کریم نہ سنن تے نبی اکرمﷺ اُتے ایمان نہ لیان۔ اللہ تعالیٰ نے ایہہ آیت نازل فرمائی کہ کجھ لوک انج دے نیں جیہڑے خدا توں غافل کرن والی گلاں نوں خرید لیندے نیں تاں جے ایس دے ذریعے لوکاں نوں خدا دے رستے توں بھٹکا دین تے ایس دا مذاق اڑان، انج دے لوکاں لئی درد ناک عذات اے، فیر اللہ تعالیٰ نے حضرت لقمان دا ذکر فرمایا کہ ایہناں نوں حکمت عطا کیتی گئی سی، اوہ توحید پرست سن تے اللہ تعالیٰ دے نال شریک بنان نوں ظلم عظیم قرار دیندے سن۔ حضرت لقمان نبی نہیں سن۔ بلکہ اک نیک تے برگزیدہ بندے سن۔ حضرت لقمان نے اپنے پتر نوں ایہہ نصیحتاں فرمائیاں: پتر! شرک نہ کرنا، شرک بوہت وڈا گناہ اے جے کوئی شے رائی دے دانے دے برابر وی ہوئے تے اللہ تعالیٰ دی ذات انج دی اے کہ ایہنوں حاضر کر دیوے گی، ایس لئی اللہ تعالیٰ دے علم دا قائل رہنا۔ نماز دی پابندی کرنا، نیکی دا حکم دینا تے برائی توں روکنا، لوکاں دے نال ترش رویے نال پیش نہ آنا، زمین اُتے اکڑ کے نہ چلنا، میانہ روی دے نال چلنا، اپنی اواز نوں پست رکھنا، آخر سورۃ وچ ایہہ دسیا کہ پنج شیواں دا علم صرف اللہ دے کول اے پنج شیواں دا ذکر ایس لئی فرمایا کہ عام طور اُتے لوک ایہناں ای پنج شیواں دے بارے وچ گل کردے نیں، نجومیاں توں ایہناں ای دے بارے وچ پچھدے نیں، اندازے ایہناں ای دے بارے وچ لاندے نیں۔ اوہ پنج شیواں ایہہ نیں: قیامت دا علم، بارش کدوں ہوئے گی، ماواں دے پیٹ وچ کیہ اے، انسان کیہ کمائے گا تے انسان کتھے مرے گا، مذکورہ پنجواں شیواں دا علم اللہ تعالیٰ دے کول اے۔ ایہناں دے علم نوں ’’مفاتح الغیب‘‘یعنی غیب دی پنج کنجیاں وی کہیا جاندا اے۔
سورۃ السجدہ
ایس سورت وچ آیت سجدہ تے سجدہ دا ذکر اے ایسے وجہ نال ایس دا ناں سورۃ سجدہ رکھیا گیا اے۔ ایس سورۃ وچ دین اسلام دے بنیادی ارکان توحید، رسالت تے آخرت دا اثبات کیتا گیا اے۔ آپ ﷺ اکثر جمعے دے دن نماز فجر دی پہلی رکعت وچ ایس سورۃ دی تلاوت فرمایا کردے سن، شروع سورۃ وچ تخلیقِ کائنات دا ذکر اے۔ اللہ تعالیٰ نے اسمان، زمین تے جو کجھ ایہناں دونواں دے وچکار اے چھ دناں وچ پیدا کیتا۔ چھ دناں توں مراد چھ دناں دی مقدار اے کیوں جے اوس ویلے تے دن رات ہوندے ای نہیں سن۔ فیر اللہ تعالیٰ عرش اُتے مستوی ہوئے۔ ایہہ متشابہات وچوں اے تے استواء علی العرش دا معنی اسیں نہیں جان دے بلکہ ایس نوں اللہ تعالیٰ دے حوالے کرنے آں، فیر ایہہ وے کہ اسیں موسیٰ علیہ السلام نوں تے رات دتی اے تے آپ نوں قرآن کریم دتا اے ایہہ قرآن ساڈے ولوں اے ایس قرآن وچ تسیں شک نہیں کرنا! حضور اکرمﷺ نوں قرآن دے قرآن ہون وچ کوئی شک نہیں سی پر کدی کدی ایس اُتے مزید پختہ رہن لئی اللہ پاک انج دی گل ارشاد فرماندے نیں۔ اک معنی مفسرین نے ایہہ بیان کیتا اے کہ اسیں موسیٰ علیہ السلام نوں تے رات دتی تے آپ دی موسیٰ علیہ السلام نال ایس دنیا وچ ملاقات ہوئے گی ایس ملاقات وچ تسیں شک نہ کرنا، یقین رکھنا کہ آپ دی ملاقات موسیٰ علیہ السلام نال ای ہوئی اے۔ آپ ﷺ دی موسیٰ علیہ السلام نال ایہہ ملاقات معراج دی رات اسماناں اُتے ہوئی اے۔ آخرِ سورۃ وچ مقتدیٰ لئی دو شرطاں ذکر کیتیاں اللہ تعالیٰ جس نوں ہدیات دا مقتدا تے امام الہدیٰ بناندے نیں ایس لئی دو شرطاں نیں: کمالِ علمی، کمال عملی، مصیبت اُتے صبر کرنا، ایہہ کمال عملی اے۔ صبر دا دائرہ بوہت وسیع اے۔ طاعات اُتے وی صبر کرنا، گناہواں توں رُکن اُتے وی صبر کرنا تے مشقت آئے تے برداشت کرنا، کمال عملی ایس توں ودھ کے کیہ ہوئے گا؟ آیتاں اُتے یقین رکھنا، یقین اوہ ای کرے گا جس دے کول علم تے فہم ہوئے، ایہہ کمالِ علمی اے۔
سورۃ الاحزاب
ایس سورۃ وچ غزوہ احزاب دا ذکر اے۔ ایسے وجہ نال ایس دا ناں الاحزاب رکھیا گیا اے۔ ایہہ سورۃ مدنی دور وچ نازل ہوئی ایس وچ کجھ اہم شیواں نوں بیان کیتا گیا اے۔ لے پالک پتر دے احکام، غزوہ احزاب، غزوہ بنی قریظہ، ازواج مطہرات، ختم نبوت، پردہ دے احکام وغیرہ۔ شروع سورۃ وچ تن غلط گلاں دی تردید اے عرب وچ تن گلاں بوہت مشہور سن: اک گل ایہہ سی کہ جیہڑا سمجھ دار بندا ہوندا تے گل دی تہہ تیکر اپڑدا تے لوک ایس دے بارے وچ کہندے کہ ایس دے دو دل نیں۔ حالانکہ اللہ تعالیٰ نے کسے بندے دے دو دل پیدا نہیں فرمائے۔ دوجی ایہہ سی کہ جدوں کوئی بندا اپنی بیوی نوں ”تم میرے لیے ایسی ہو جیسے میری ماں کی پشت” کہہ دیندا تے اوہ اپنی بیوی نوں ماں وانگوں حرام سمجھدے۔ تیجی ایہہ سی کہ جدوں کوئی بندا کسے نوں اپنا منہ بولا پتر بنا لیندا تے اوہ ایہنوں انج سمجھدے سن جویں حقیقی پتر ہوئے، میراث وچ شریک کردے، ایس دی بیوی نال ایس دی طلاق یا وفات دے بعد نکاح نوں حرام سمجھدے سن۔ اللہ تعالیٰ نے ایتھے ایہناں تناں دی تردید فرمائی۔ فیر ایہہ بیان کیتا کہ نبی اکرم ﷺ سارے مومنین نوں ایہناں دی اپنی جاناں توں زیادہ عزیز و محبوب نیں تے ازواج مطہرات مومناں دیاں ماواں نیں۔ ایس دے باوجود وی مسلماناں دی وراثت دا مال نبی اکرم ﷺ تے آپ دی ازواج مطہرات وچ تقسیم نہیں ہوندا بلکہ مومنین دے اپنے قریبی رشتے داراں وچ تقسیم ہوندا اے۔ تے فیر متبنیٰ نوں کنج وراثت مل سکدی اے! غزوہ احزاب دا مختلف پہلوئواں توں تذکرہ چل رہیا اے۔ مشرکین مکہ نے احد و بدر وچ ناکامی دے بعد عرب دے مختلف قبائل نوں مسلماناں دے خلاف جمع کر کے 12 توں 15 ہزار دا لشکر تیار کیتا تے مدینہ منورہ اُتے حملے دی نیت نال نکلے۔ ایدھر نبی مکرم ﷺنوں خبر مل گئی آپ نے صحابہ کرام نال مشورہ کیتا۔حضرت سلمان فارسی رضی اللہ عنہ دی رائے دے مطابق مدینہ منورہ دے باہر خندق کھودی گئی۔ مشرکین نے تقریباً اک مہینے تیکر محاصرہ کیتا۔ آخر کار خدائی مدد نال تیز آندھی چلی جس نال مشرکین نس گئے۔ مدینہ توں یہود بنی قریظہ نے عہد شکنی کیتی تے غزوہ خندق توں فارغ ہون توں بعد مسلماناں نے ایہناں دا محاصرہ کیتا۔ فیر حضرت سعد رضی اللہ عنہ دے فیصلے دے مطابق ایہناں دے مرداں نوں قتل کیتا گیا تے ایہناں دے نابالغ بچیاں تے عورتاں نوں غلام تے لونڈیاں بنایا گیا۔ درمیان وچ اللہ تعالیٰ نے منافقین دا وی ذکر فرمایا اے، جنہاں نے حیلے بہانے کر کے غزوہ وچ شریک ہون توں عذر پیش کیتا سی۔ آخر وچ آیت تخییر اے۔ ازواج مطہرات نے نبی اکرم ﷺ توں غزوہ خندق تے جنگ بنی قریظہ دی فتوحات دے بعد نفقہ ودھان دا اک جائز مطالبہ کیتا سی پر ایہہ ازواج مطہرات دی شان دے لائق نہیں سی۔ ایس لئی ایہناں آیتاں نوں نازل کر کے ازواج مطہرات نوں اختیار دتا گیا اے کہ اوہ نبی اکرم ﷺدے نال رہن تے اپنی ایس سوچ نوں بدلن تے جے دنیا دی زیب و زینت نوں اختیار کرنا چاہن تے آپ ﷺ توں علیحدگی اختیار کر لین پر قربان جائیے اپنی ماواں اُتے کہ اوہناں نے پہلی صورت اختیار کیتی تے نبی اکرم ﷺ دے نال رہیاں تے انشاء اللہ آخر وچ وی ساتھ رہن گیاں ۔ اللہ تعالیٰ سانوں نبی اکرم ﷺ تے اپنی روحانی ماواں دی قدر تے ایہناں دی ناموس دی حفاظت کرن دی توفیق عطا فرمائے۔