پنجویں پارے دا خلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

چوتھے پارے دے آخر وچ محرمات دا ذکر سی۔ ہن پنجویں پارے دے شروع وچ محرمات دے علاوہ اوہناں عورتاں دا ذکر اے جنہاں نال نکاح کرنا حلال و جائز اے۔ نکاح توں مقصود پاک دامنی اے نہ کہ صرف شہوت پوری کرنا۔ نکاح لئی قبول، دو گواہ تے حق مہر دا ہونا ضروری اے۔ جدوں نکاح ہوئے تے ایس دا اعلان وی لازمی کرنا چاہیدا اے تاں جے لوکاں نوں پتہ چل جائے کہ فلاں دا فلاں نال نکاح ہویا اے۔ ایس نال انسان تہمت توں محفوظ ہو جاندا اے۔ فیر متعہ دی حرمت نوں بیان فرمایا متعہ کہندے نیں کہ کوئی بندا کسے عورت نوں کہوے میں تیرے توں اینے دناں لئی اینے اینے مال دے بدلے نفع چُکنا چاہنا واں تے اوہ عورت ایہنوں قبول کر لوے۔ ایس وچ نہ تے لفظ نکاح استعمال ہوندا اے تے نہ ای دو گواہواں دی موجودگی ضروری ہوندی اے تاں جس طرح زنا حرام اے ایسے طرح متعہ وی حرام اے۔ فیر مرد دی عورت اُتے حاکمیت تے فضیلت نوں بیان فرمایا اے کہ مرد نوں اللہ تعالیٰ نے عورت اُتے فضیلت دتی اے تے ایس اُتے حاکم مقرر کیتا اے ایس دی دو وجوہات نیں:
1۔ عورت دے سارے اخراجات مرد دے ذمے نیں
2۔ تکوینی طور اُتے فطرت تے طبیعت دے اعتبار نال مرد نوں فضیلت دتی اے
ایہہ ضابطہ عام مرد تے عورت دے اعتبار نال اے پر کجھ خواتین علم و فضل وچ یا کدی جسمانی قوت و طاقت وچ کسے مرد توں اگے نکل جان تے ایہہ ایس ضابطے دے خلاف نہیں۔ فیر نافرمان بیوی دی اصلاح دی تدبیراں بیان کیتیاں نیں کہ جے کدی بیوی نافرمان تے سرکش بن جائے تے ایس دی اصلاح لئی تن تدبیراں درجہ بدرجہ اپنائیاں جان۔
1۔ ایہنوں سمجھایا جائے تے نافرمانی دی وجہ نال بُرے انجام توں آگاہ کیتا جائے۔
2۔جے سمجھان نال اصلاح نہ ہوئے تے ایہنوں بستر توںوکھرا کر دتا جائے۔
3۔ ایس دے بعد وی سرکشی ختم نہ ہوئے تے شرعی حدود وچ رہندے ہوئے مناسب سزا دتی جائے۔
فیر ایس پارے وچ طہارت دے مسائل بیان فرمائے نیں مثلاً جدوں نماز پڑھنی ہوئے یا قرآن کریم نوں ہتھ لانا ہوئے یا کوئی انج دا مسئلہ ہوئے جتھے طہارت دی لوڑ ہوئے تے اوتھے وضو کرنا ضروری اے کجھ حالات انج دے نیں جتھے غسل کرنا فرض اے مثلاً بندے نوں احتلام ہو جائے یا اپنی بیوی نال ملاقات کرے تے غسل جنابت فرض ہو جاندا اے۔ ایسے طرح عورت حیض و نفاس توں پاک ہوئے تے ایس اُتے وی غسل فرض ہو جاندا اے۔
اللہ تعالیٰ دا کنہا وڈا احسان اے کہ وضو و طہارت لئی انج دی شے نوں پانی دے قائم مقام کر دتا جیہڑی پانی توں وی زیادہ آسانی نال حاصل ہو جاندی اے کیوں جے زمین تے مٹی ہر تھاں موجود اے۔ تیمم دی نعمت صرف امت محمدیہ دی خصوصیت اے۔ ایس پارے وچ ایفائے عہد دی تاکید کیتی اے جس دی وجہ اک خاص واقعہ اے کہ ہجرت توں پہلے عثمان بن طلحہ جیہڑے کعبہ دے کنجی بردار سن، نے آپ ﷺ نوں بیت اللہ وچ داخل ہون توں روکیا سی۔ آپ ﷺ نے عثمان بن طلحہ نوں فرمایا سی کہ اے عثمان ! شاید تسیں اک دن بیت اللہ دی ایہہ کنجی میرے ہتھ وچ ویکھو گے ایس ویلے مینوں اختیار ہوئے گا جس نوں چاہواں حوالے کر دیواں۔ جدوں فتح مکہ ہویا تے آپ ﷺ نے عثمان بن طلحہ توں کنجی لے لئی تے بیت اللہ وچ نماز ادا کرن دے بعد کنجی عثمان نوں واپس کر دتی تے فرمایا ایہہ قیامت تیکر تہاڈے خاندان دے کول رہوے گی۔ پر ایس آیت دا حکم عام اے جس دی پابندی سارے معاملات وچ پوری امت لئی ضروری اے۔
ایس پارے وچ اللہ تعالیٰ نے شریعت اُتے عمل کرن لئی تن طبقات دی اطاعت دا حکم دتا اے چنانچہ ارشاد فرمایا: خدا دی اطاعت کرو، مصطفی ﷺ دی اطاعت کرو تے فقہاء دی اطاعت کرو۔
ایہہ تن گلاں کیوں فرمائیاں نیں؟ ایس لئی کہ اللہ تعالیٰ د ی ذات تے خالق اور مالک اے، اسیں مخلوق تے مملوک آں اسیں اللہ تعالیٰ دی گل مننی اے پر اسیں دنیا وچ اپنے ایس کن توں اللہ تعالیٰ دی گل سن نہیں سکدے، ایس اکھ توں اللہ تعالیٰ نوں ویکھ نہیں سکدے تے اسیں اللہ تعالیٰ دی گل نوں کنج مناں گے؟ ایس لئی ضروری اے کہ اللہ تعالیٰ تے ساڈے وچکار اک واسطہ ہوئے تے اوہ واسطہ پیغمبر ﷺ نیں اوہ اللہ تعالیٰ دی گل نوں سُن دے نیں ، کوئی نبی براہ راست سُن دا اے تے کوئی بذریعہ جبرئیل علیہ السلام سن دا اے۔ کدی اللہ تعالیٰ القاء وی فرما دیندے نیں۔
فیر ساڈے پیغمبر پاک ﷺ عربی نیں اسیں عجمی آں اسیں عربی نہیں جان دے تے جے کوئی عربی نہ سمجھدا ہوئے تے اوہ قرآن و سنت دی تہہ تیکر نہیں اپڑ سکدا تے اسیں نبی دی گل کنج منیے؟ ایس لئی اللہ تعالیٰ نے فرمایا کہ فقہاء دی گل منو! فقہاء اللہ تے نبی دی گل دی تشریح کردے نیں۔ خدا دی گل نوں قرآن کہندے نیں، مصطفی دی گل نوں حدیث کہندے نیں تے فقہاء دی گل نوں فقہ کہندے نیں۔ گویا اللہ تعالیٰ نے ایتھے قرآن کریم، حدیث تے فقہ تناں نوں منن دا حکم دتا اے۔
ایس پارے وچ اللہ تعالیٰ نے حکم دتا اے کہ جے تہاڈا کسے مسئلے دے بارے وچ اختلاف ہو جائے تے تسیں اللہ تعالیٰ تے ایس دے رسول ﷺ وَل رجوع کرو۔ علماء کرام نے ایس توں اجتہاد تے قیاس نوں ثابت کیتا اے۔فیر اک آیت اگرچے خاص واقعے وچ منافقین دے بارے وچ نازل ہوئی اے پر ایس دا حکم عام اے جیہڑا بندا رسول ﷺ دی خدمت وچ حاضر ہو جائے تے آپ ﷺ ایس لئی دعائے مغفرت کر دین تے ایس دی مغفرت ضرور ہو جائے گی تے آپ ؐ دی خدمت وچ حاضری جس طرح آپ ؐ دی دنیوی حیات دے زمانے وچ ہو سکدی سی ایسے طرح اج وی روضہ اقدس اُتے حاضری ایسے دے حکم وچ اے، جویں کہ دیہاتی والا واقعہ مشہور اے۔
اللہ تعالیٰ نے سورۃ الفاتحہ وچ ایہہ گل فرمائی سی کہ میرے کولوں دعا منگو اے اللہ ! سانوں صراط مستقیم اُتے چلائو، ایہہ صراط مستقیم کیہ اے؟ ایس دا جواب اللہ تعالیٰ نے آپ ایس پارے وچ دتا ، کہیا ایہناں لوکاں دا رستہ جنہاں اُتے آپ نے انعام فرمایا۔ ایہناں انعام یافتہ لوکاں دا ذکر پنجویں پارے وچ کیتا۔ ایہہ انعام یافتہ طبقات چار نیں: انبیاء کرام علیہم السلام، صدیقین یعنی صحابہ کرام رضی اللہ عنہم، شہداء تے اولیاء۔
پہلی گل انبیاء علیہم السلام دی گل منو، نبی تے ہر علاقے وچ نہیں تے فرمایا کہ صحابہ کرام دے نقش قدم اُتے چلو۔ فیر ہر علاقے وچ صحابی وی نہیں تے فرمایا کہ شہید دے نقش قدم اُتے چلو۔ ہن سوال پیدا ہوندا اے کہ شہید شہادت دے بعد ساڈی گل نوں سن وی لوے تے اوہ دسے گا کنج؟ تے فیر فرمایا اولیاء، علماء تے بزرگان دین دے نقش قدم اُتے چلو۔ تے سانوں چاراں دے نقش قد م اُتے چلن دا حکم دتا گیا اے فیر اوہ مسئلے جنہاں دے بارے وچ قرآن وچ واضح حکم موجود نہیں ایہناں دے حل دا طریقہ بیان کیتا اے اگرچہ ایہہ آیت جنگ دے بارے وچ اے پر حکم عام اے جنہاں مسئلیاں وچ کوئی نص نہ ہوئے تے ایہناں دے احکام دے حل لئی دو طرف رجوع کرن دا حکم دتا۔ جے رسول اللہ ﷺ موجود نیں تے ایہناں ول رجوع کر کے حل کروائو تے جے اوہ موجود نہ ہون تے علماء تے فقہاء ول رجوع کر کے حل کروائو۔ایس پارے وچ اللہ تعالیٰ نے قتل دے احکام بیان فرمائے نیں کہ مسلمان دی شان دے لائق نہیں کہ کسے دوجے مسلمان نوں قتل کرے پر غلطی نال۔ اولاً قتل دی دو قسماں نیں: قتل عمد تے قتل خطا، فیر ایتھے قتل خطا دی تن صورتاں بیان کیتیاں نیں۔
1۔ مومن قتل ہو جائے تے قاتل اُتے دیت تے کفارہ لازم ہوئے گا۔ دیت دی مقدار حدیثاں وچ بیان کیتی گئی اے: سو اونٹ یا 10 ہزار دینا لازم ہون گے۔ کفارہ وچ اک مسلمان غلام آزاد کیتا جائے گا جے غلام میسر نہیں تے دو مہینے مسلسل روزے رکھنے پین گے۔
2۔ جے کوئی مسلمان دارالحرب وچ رہندا ہوئے، ایہنوں غلطی نال قتل کر دتا جائے تے صرف کفارہ لازم ہوئے گا۔
3۔ جے کوئی ذمی (جیہڑا دارالالسلام وچ معاہدہ دے تحت رہندا ہوئے) نوں قتل کر دیوے تے ایس وچ وی قاتل اُتے کفارہ تے دیت لازمی ہوئے گی۔
فیر پچھلی آیتاں وچ جہاد تے ہجرت دا بیان سی تے چونکہ ایہناں دونواں وچ خوف و خطر دا ساہمنا ہوندا اے جس دی وجہ صلوۃ خوف تے قصر دی نوبت پیش آندی اے ایس لئی ایتھے صلوۃ خوف تے صلوۃ قصر دا ذکر کیتا اے۔ ایہناں دی تفصیلات لئی کتبِ فقہ تے علماء کرام نال رجوع فرمائو۔
ایس پارے وچ دو شیواں نوں بڑا جرم تے دخول جہنم دا سبب ہونا دسیا اے۔
1۔ اک مخالفتِ رسول ﷺ تے ایہہ ظاہر اے کہ مخالفتِ رسول کفر تے وڈا جرم اے۔
2۔ جس کم اُتے سب مسلمان متفق ہون ایس نوں چھڈ کے ایہناں دے خلاف کوئی رستہ اختیار کرنا، ایس توں پتہ چلدا اے کہ اجماع امت حجت اے۔
فیر اللہ تعالیٰ نے منافقین دی حالت بیان فرمائی کہ منافقین نہ ایدھر دے ہوندے نیں نہ اودھر دے، وچکار وچ پھسے پئے ہوندے نیں۔ جویں ای دین وچ کوئی فیدا ویکھیا تے اودھر لگ گئے دنیا وچ کوئی فیدا ویکھیا تے ایدھر نس گئے۔ فیر پنجویں پارے دے آخر وچ اللہ تعالیٰ نے بوہت پیاری گل ارشاد فرمائی اے: جے تہاڈا عقیدہ ٹھیک ہوئے تے اللہ تعالیٰ دی نعمتاں اُتے شکر کرو تے اللہ تعالیٰ تہانوں عذاب کیوں دیوے گا؟پتہ چلیا کہ اللہ تعالیٰ دے عذاب توں بچن لئی ایہناں دو شیواں دا ہونا ضروری اے: عقیدے دا ٹھیک ہونا تے اللہ تعالیٰ دی نعمتاں اُتے شکر ادا کرنا۔ اللہ تعالیٰ سانوں ساری نعمتاں دا شکر ادا کرن دی توفیق عطا فرمان۔ (آمین)