آبی ذخائر دی تعمیر قومی بقاء لئی ناگزیر

ڈیمز نہ ہون دے نتیجے وچ سالانہ 29 ملین ایکڑ فٹ پانی سمندر وچ سُٹنا پیندا اے

لكهت:بلال بٹ

قوماں دی زندگی وچ پانی دی اہمیت کیہ اے ایس دا اندازہ 47 صوبیاں اُتے مشتمل تقریباً 13کروڑ دی آبادی والے ملک جاپان توں بخوبی لایا جا سکدا اے جس نے دوجی جنگ عظیم وچ امریکہ توں شکست دے باوجود 50ء دی دہائی وچ معاشی ترقی اُتے انج دے تندہی دے نال کم شروع کیتا کہ اج اوہ دنیا دی تیجی وڈی معاشی طاقت اے۔ جزیرہ نما ایس ملک نے شروع دن توں ای پانی دے ذخائر نوں جمع کرن لئی ڈیماں دی تعمیر اُتے کم کیتا تے اج جاپان وچ اقوام متحدہ دے معیار دے مطابق قابل ذکر 5 ہزار دے لگ بھگ ڈیمز موجود نیں۔ مغل حکمراناں دے بعد تاج برطانیہ نے وی برصغیر وچ طویل قیام دی منصوبہ بندی کیتی کیوں جے ایہہ عہد پارینہ توں ای وافر غلہ تے جڑی بوٹیاں دی عمدہ پیداوار پاروں سونے دی چڑیا اکھوایا اے۔ پنجاب دی زرخیز زمین دے نال موسماں دی ہم آہنگی توں متاثر ہو کے ایتھے نہری نظام دا سلسلہ شروع کیتا۔ 1883 وچ سرہند کینال دی تعمیر کر کے نابھہ، پیٹیالہ تے دیگر ریاستاں دی وسیع و عریض بنجر زمیناں نوں گل و گلزار بنا دتا گیا۔ قائداعظم محمد علی جناح وی پاکستان نوں انج دی اسلامی جمہوری فلاحی ریاست دے تصور نوں تعبیر عطا کرنا چاہندے سن، جتھے خوراک و زارت تے متعلقہ صنعتاں وچ ملک خود کفیل ہوئے۔ ایس مقصد لئی تھرپاکر نوں سیراب کرن دی خاطر ناراکینال دی تعمیر دا حکم دتا گیا پر بھارت نوں ایہناں فلاحی منصوبیاں دی تعمیر برداشت نہ ہو سکی۔ یکم اپریل 1948 نوں پاکستان دے حصے وچ آن والی نہراں دا پانی بند کر دتا گیا تاکہ آئندہ کوئی فصل کاشت نہ کیتی جا سکے تاں فوری حکمت عملی دے تحت اوہ وسائل جیہڑا میانوالی ہائیڈرل پراجیکٹ لئی مختص سن نویں نہراں دی تعمیر اُتے لگیا کہ ہیڈ بلوکی توں سلیمانکی، مرالہ توں بولکی تے ہیڈ مرالہ توں راوی نہراں دی تعمیر آغاز کیتا گیا۔ 1953ء وچ ایہہ نہراں تے مکمل ہو گئیاں پر عالمی مالیاتی اداریاں دے ہتھاں پانی دا جھگڑا حل ہون دے بجائے قائداعظم دا منصوبہ تاخیری حربیاں دی بھینٹ چڑھ کے رہ گیا۔
دریائواں دی تقسیم دا انڈس واٹر ٹریٹی امریکہ، برطانیہ، کینیڈا، مغربی جرمنی، نیوزی لینڈ، آسٹریلیا، ورلڈ بنک تے پاکستان دے وچکار طے پایا۔ جس دے مطابق راوی ستلج بیاس مکمل بھارت جد کہ جہلم چناب تے سندھ پاکستان دے حوالے کر دتے گئے۔ ڈیماں دی تعمیر توں کوئی ڈی شعور انکار نہیں کر سکدا، جس دی موجودہ حالات وچ لوڑ شدت نال محسوس کیتی جا رہی اے۔ ایس ویلے آبپاشی لئی پانی دے وافر ذخائر موجود نیں تے نہ ای سستی بجلی دی پیداوار لئی ہائیڈرل منصوبیاں دی تعمیر وترقی اُتے کم ہویا۔ تونائی بحران توں پاکستان دا معاشی ہب تے روشنیاں دا شہر کراچی وی محفوظ نہیں۔
پوری دنیا وچ نکے وڈے ڈیماں دی تعداد اک اندازے دے مطابق 10 لکھ دے نیڑے اے جنہاں وچ پانی ذخیرہ کرن دی صلاحیت 90 ہزار کیوبک کلومیٹر دسی جاندی اے ایہناں وچوں 50 ہزار انج دے وڈے ڈیمز نیں جنہاں دی اونچائی 2 سو فٹ توں زیادہ اے پر ساڈے کول فماد پرست ٹولے نے کالج باغ ڈیم جس وچ دریائے سندھ دے علاوہ دریائے کابل، کنٹر، سوات دیر تے سوان دا پانی وی جمع ہو سکدا اے کی تعمیر نوں ذاتی مفادات دی بھینٹ چڑھائے رکھیا جس دے نتیجے وچ پاکستان دنیا دا اوہ واحد ملک اے جتھے 1974 دے بعد جے کسے دور وچ ڈیم بنان دی کوشش وی کیتی گئی تے ایہہ پایہ تکمیل تیکر نہ اپڑ پایا۔ دنیا وچ پانی دے وڈے ذخائر موجود نیں امریکہ دریائے کلوریڈا اُتے 9 سو، مصر دریائے نیل اُتے اک ہزار تے جنوبی افریقہ دریائے اورنج اُتے 5 سو دن پانی ذخیرہ کرن دی صلاحیت رکھدا اے پر ایس دے برعکس پاکستان صرف 30 دن پانی ذخیرہ کر سکدا اے جیہڑی انتہائی پریشان کن صورتحال اے۔ 1951 وچ پاکستان وچ پانی دی دستیابی فی کس سالانہ 5 ہزار 260 مکعب میٹر سی جیہڑا کہ آبادی وچ وادھے تے ذخائر دی عدم موجودگی پاروں ہن گھٹ ہو کے اک ہزار مکعب میٹر سالانہ ہو گئی اے۔ پانی ذخیرہ نہ ہون پاروں پاکستان نوں سالانہ 29 ملین ایکڑ فٹ تقریباً 21 ارب ڈالر مالیت دا پانی سمندر وچ سٹنا پیندا اے جد کہ پوری دنیا وچ اوسطا ایہہ شرح 8.6 ملین ایکڑ فٹ اے۔
زراعت، توانائی دے شعبے وچ بحران تے پین دے صاف پانی دی فراہمی جہے مسائل دے شکار پاکستان وچ صرف 18 ڈیم، اونٹ کے منہ میں زیرہ، دے مترادف نیں ہر سال صاف پانی دی عدم دستیابی توں لکھاں بندے نقل مکانی اُتے مجبور جد کہ ہزاراں انسانی جاناں ضائع ہو رہیاں نیں۔ ماہرین دے مطابق 1950 وچ پانی دی فی کس مقدار 5830 کیوبک میٹر سی جیہڑا ہن صرف اک ہزار کیوبک میٹر رہ گئی اے تاں جے ایہو تسلسل برقرار رہیا تے 2025 تیکر ایہہ 550 کیوبک میٹر رہ جائے گی۔ ایس وچ کوئی دو رائے نہیں کہ قومی سطح اُتے ایس ویلے سب توں وڈا ایشو بھارت دی آبی جارحیت اے پر ستم ظریفی ایہہ کہ پاکستانی دریائواں اُتے ڈیم بنا کے پانی دا بہائو کنٹرول کرن دے مذموم عزائم اُتے سابقہ حمراناں نے مجرمانہ خاموشی اختیار کیتے رکھی اے۔ ایہو وجہ اے کہ اج پانی دی کمی نال لکھاں ایکڑ رقبے اُتے کھڑی فصلاں تباہ ہون توں ایتھو پیا تے صومالیہ جہے ای حالات پیدا ہو رہے نیں۔ ساڈے ڈیماں وچ صرف 10 لکھ ایکڑ فٹ توں ودھ پانی موجود اے جہڑا 7 توں 8 دن لئی ای اے۔ مودی حکومت نے مقبوضہ جموں و کشمیر دے بگلیہار ڈیم اُتے سندھ طاس معاہدہ دی خلاف ورزی کر کے دریائے چناب دا پانی روک لیا اے جس دی وجہ نال 55 ہزار کیوسک دی بجائے پانی گھٹ ہو کے 26 ہزار 854 کیوسک ہو گیا اے۔ دریائے چناب دا 97 فیصد توں ودھ حصہ وی خشک ہو چکیا اے جس دی وجہ نال اپر چناب وچ 7 ہزار 600کیوسک تے نہر مرالہ راوی لنک وچ پانی دا بہائو 12 ہزار 5 سو کیوسک ہو گیا اے۔
موجودہ حکومت ملک وچ پانی دے ذخائر دی تعمیر لئی فیڈرل پبلک سیکٹر ڈیویلپمنٹ پروگرام دے تحت متعدد منصوبیاں لئی فنڈز فراہم کر رہی اے۔ وزیراعظم عمران خان دی قیادت وچ ایس سلسلے وچ تحصیل دو بندی، گلستان ، قلعہ تے بھنڈارو وچ سٹوریج ڈیماں دے علاوہ خضدار وچ دارا ڈیم، کوئٹہ وچ منگی ڈیم، لورالائی وچ ماڑہ تنگی، مہمند، بھاشا، کرم تنگی، نئی گاج تے نولانگ ڈیماں سنے متعدد منصوبیاں اُتے وی کم جاری اے۔ منگلا تے تربیلا دے 5 عشریاں بعد پاکستان وچ مہمند تے بھاشا دی صورت وچ 2وڈے آبی ذخائر (ڈیمز) میسر آ رہے نیں۔ ضلع مہمند وچ دریائے سوات اُتے منڈا بیڈ ورکس توں 5 کلومیٹر اپ سٹریم تعمیر کیتے جان والے 7 سو فٹ بلند ڈیم وچ 12 لکھ 9 ہزار ایکڑ فٹ پانی ذخیرہ کیتا جا سکے گا جس دے گرد 20 کلومیٹر لمبی حفاظتی باڑ وی لائی جا رہی اے۔
پوری دنیا وچ 67 کروڑ دے لگ بھگ بندیاں نوں صاف پانی دستیاب نہیں ایہناں وچوں 80 فیصد یعنی 53 کروڑ دیہی علاقیاں وچ مقیم نیں۔ تقریباً4 سو علاقے انج دے وی نیں جتھے شدید آبی مسائل دی وجہ نال جتھے لکھاں لوک نقل مکانی اُتے مجبور نیں اوتھے کشیدگی تے سیاسی عدم استحکام روز بروز خطرناک حد تیکر ودھدا جا رہیا اے۔ پانی دی سخت قلب دا ساہمنا کرن والے ملکاں دی عالمی فہرست وچ پاکستان دا نمبر تیسرا اے ایہہ وی خدشہ اے کہ 2025ء تیکر پانی دی کمیابی دا مسئلہ سنگین تر ہو سکدا اے تاں بیرون آبی وسائل اُتے انحصار نوں گھٹ کرن لئی صاف پانی دے منصوبیاں وچ مزید سرمایہ کاری دی لوڑ اے تاں جے معاشرے دے کمزور طبقے دی زندگی خطرے وچ نہ پئے۔ پی ٹی آئی حکومت ولوں صاف پانی دے منصوبیاں دا افتتاح خوش آئند اے تاں بین الاقوامی سرمایہ کاری تے شراکت داری توں فائدہ چُک کے قومی تے صوبائی سطح اُتے ایس نظام نوں مزید بہتر بنایا جا سکدا اے۔ نویں نسل دے روشن مستقبل نوں ملحوظ خاطر رکھدے ہوئے دشمن دی اندھی تقلید وچ کالا باغ ڈیم اُتے تنقید کرن والیاں نوں وی ہن اکھاں کھول لینی چاہیدیا نیں کیوں جے ایس حقیقت نوں ہن کوئی جھٹلا نہیں سکدا کہ جے وطن عزیز نوں بچانا اے تے فیر اک نہیں درجناں ڈیماں دی تعمیر یقینی بنانا ہوئے گا۔
اخباری رپورٹاں دے مطابق پاکستان وچ پانی دی ودھدی ہوئی قلت ملک لئی اک وڈا چیلنج اے اقوام متحدہ دے ترقیاتی ادارے یو این ڈی پی نے ایس حوالے نال اپنی سالانہ رپورٹ وچ دسیا اے کہ 2025 وچ پاکستان نوں پانی دے سنگین بحران دا ساہمنا ہو سکدا اے۔ رپورٹ دے مطابق ایس ویلے پاکستان وچ فی کس پانی پانج سو کیوبک میٹر تیکر دستیاب اے۔ رپورٹ وچ دعویٰ کیتا گیا اے کہ پاکستان وچ صرف 30 دن دا پانی ذخیرہ کرن دی استعداد اے۔ ایس ویلے پاکستان وچ فی کس پانی 30 لیٹر توں لے کے تن سو 50 لیٹر تیکر پانی استعما ہوندا اے۔ رپورٹ دے مطابق پاکستان وچ پانی دی طلب تے فراہمی دا فرق مسلسل ودھ رہیا اے۔ 2011 وچ پاکستان وچ طلب تے رسد دا فرق 4 فیصد سی جیہڑا 2025 وچ 31 فیصد تیکر ہو جائے گا۔ گھراں تے کمرشل مقاصد لئی پانی دا بے تحاشہ استعمال وڈا مسئلہ رہیا اے ۔ پانی دے ضیاع دی اک وجہ ایہہ وی اے کہ صارفین نوں پانی دے حصول اُتے کوئی زیادہ پیسہ نہیں ادا کرنا پیندا۔ پاکستان دے دارالحکومت اسلام آباد وچ پانی دی قلت بحران دی شکل اختیار کر چکی اے۔ اسلام آباد وچ پانی دی قلت 106 ملین گیلن یومیہ تیکر اپڑ گئی اے۔ رپورٹ وچ کہیا گیا کہ پانی دے استعمال دے سلسلے وچ لوکاں وچ پانی دے استعمال وچ احتیاط ورتن نال پانی دے ضیاع وچ 3.6 فیصد توں لے کے 5.6 فیصد تیکر کمی لیائی جا سکدی اے۔
پوری دنیا وچ ایس ویلے پین دے صاف پانی دی فراہمی اک وڈے مسئلے دی صورت وچ ساہمنے آ رہی اے۔ پاکستان دا شمار دنیا دے ایہناں ملکاں وچ ہوندا اے جنہاں دی معیشت دا بڑا انحصار زراعت اُتے اے ایس نال پاکستان نوں قریب 18.9 فیصد جی ڈی پی حاصل ہوندا اے۔ ملک دی کل آبادی دا 68 فیصد دیہات وچ آباد اے جنہاں دا ذریعہ آمدن زراعت، کھیتی باڑی، تجارت یا جانور پالن اُتے اے جیہڑا کسے نہ کسے طور زراعت دا حصہ نیں۔ پر ودھدی ہوئی عالمی موسمیاتی تبدیلیاں ، گلوبل وارمنگ دی وجہ نال پاکستان وچ زراعت نال منسلک بندیاں نوں بڑے مسئلے تے چیلنجز دا ساہمنا اے۔
پانی دے ذخائر وچ کمی کیوں ہو رہی اے؟
بارشاں دی کمی بیشی نال پانی دے ذخائر دی صلاحیت تے صورتحال براہ راست متاثر ہوندی اے۔ پاکستان دے دیگر علاقیاں وانگوں سندھ وچ وی پچھلے سال جنوری تے فروری وچ بارشاں نہیں ہوئیاں جس دی وجہ ستمبر 2020 وچ بنن والا کمزور لا ٹینا سسٹم سی۔ ایہہ سسٹم دسمبر 2020 تیکر مضبوط ہو چکیا سی جس دی وجہ نال پاکستان دے زیادہ تر علاقیاں وچ موسم سرما دے دوران معمول توں انتہائی گھٹ یا بالکل ای بارش نہیں ہوئی۔ دوجے پاسے موسم گرما وچ سمندر دے پانیاں دا درجہ ودھن توں بحرہ عرب تے خلیج بنگال وچ سائیگلون تے سمندری طوفاناں دی تعداد وچ پہلے ای وادھا ہون نال گزشتہ سال اگست 2020 وچ کراچی و سندھ دے دیگر علاقیاں وچ شدید طوفانی بارشاں دا سلسلہ رہیا پر پانی ذخیرہ نہ ہو پان نال زیر زمین پانی دی سطح وچ نمایاں کمی ویکھن نوں ملی اے۔ایہہ وڈی موسمیاتی تبدیلی اے۔ بارشاں تے برف باری دی کمی دی وجہ نال پاکستان دے دریائواں وچ وی پانی دی سطح بوہت گھٹ ہو گئی اے۔
پانی دے ذخائر وچ کمی دی دیگر وجوہات
2017 وچ پاکستان کونسل آف ریسرچ ان واٹر ریسورسز ولوں اک انتباہ جاری کیتا گیا سی کہ جے پانی دے ضیاع نوں روکیا نہیں گیاتے 2025 تیکر ملک وچ پانی دی شدید قلت ہو سکدی اے۔ ایہہ وارننگ ہن حقیقت بن کے ساہمنے آ رہی اے۔ ایس ویلے صورت حال ایہہ وے کہ ملک دے 80فیصد علاقیاں وچ پین دا مضر صحت پانی متعدد وبائی امراض دا سبب بن رہیا اے پرائم منسٹر ٹاسک فورس فارکلائی میٹ چینج دے سابق رکن تے ڈائریکٹر آف پاکستان واٹر پاٹنر شپ ڈاکٹر پرویز عامر نے اک ڈیجیٹل ویب سائٹ نوں انٹرویو دیندے ہوئے کہیا کہ عام طور اُتے ایہہ کہیا جاندا اے کہ قیام پاکستان دے ویلے ملک وچ تقریباً 5 ہزار کیوبک میٹر پانی دے ذخائر سن جیہڑے ہن گھٹ کے محض اک ہزار کیوبک میٹر رہ گئے نیں۔ تے ذخائر وچ کمی دی وڈی وجہ ملک دی آبادی وچ تیزی نال وادھا تے ضروریات زندگی لئی صاف پانی دا بے دریغ استعمال اے جد کہ حکومتاں ولوں وی پانی دے ذخائر دی حفاظت تے فراہمی دے نظام وچ وڈے نقص پائے جاندے نیں۔
ڈے زیرو، جہی مہم دی لوڑ اے!
پانی دی شدید قلت اُتے قابو پان لئی 2010ء وچ جنوبی افریقہ دے شہر کیپ ٹائون دی انتظامیہ نے ڈے زیرو دے ناں توں اک مہم دا آغاز کیتا سی ایس کڑی صورت حال نال نمبڑن لئی انتظامیہ نے عوام وچ شعور اجاگر کرن دی مہم دا آغاز کیتا کہ روز مرہ استعمال ہون والے پانی دی کھپت نوں جے ہر گھرانہ ادھا کر دیوے تے صورتحال اُتے قابو پایا جا سکدا اے تے حیرت انگیز طور اُتے ایہہ اقدامات کامیاب وی رہوے۔ پاکستان وچ وی جے پرنٹ و الیکٹرانک تے سوشل میڈیا دے ذریعے پانی دی قدر کیجئے، مہم دا آغاز کیتا جائے تے مستقبل دے وڈے بحران توں بچیا جا سکدا اے۔
کیہ پاکستان واقعی پانی دے وسائل توں محروم اے؟
پاکستان بہترین جعفرائی محل وقوع دی وجہ شاندار آبی وسائل رکھدا اے پر وافر مقدار وچ پانی دستیاب ہون دے باوجود قیام پاکستان توں ہن تیکر کسے حکومت نے وی پانی دے شعبے وچ اصلاحات تے آبی ذخائر وچ وادھے نوں اپنی ترجیح بنایا ای نہیں جد کہ ملکی آبادی تے ایہناں دی لوڑاں وچ وادھا ہوندا رہیا۔ وزارت منصوبہ بندی دے سالانہ پلان 2013-14 وچ کہیا گیا اے کہ پاکستان دی پانی ذخیرہ دی صلاحیت صرف نو فیصد اے جد کہ پوری دنیا وچ ایہہ شرح 40 فیصد اے۔ پاکستان دے نظام آبپاشی دا شمار دنیا دے وڈے نیٹ ورکس وچ ہوندا رہیا۔ تاں افسوسناک حقیقت ایہہ وے کہ قیام پاکستان توں ہن تیکر پانی ذخیرہ کرن دے ایہناں ذرائع وچ کوئی قابل ذکر وادھا نہیں کیتا گیاچنانچہ ایس غفلت تے موسمیاتی تغیر دے نتیجے وچ پچھلے 67 ورھیاں 1950 توں 2013 تیکر) دے دوران شدید نوعیت دے 21 سیلاباں دی تباہی دی وجہ نال پاکستان نوں مجموعی طور اُتے 37 بلین ڈالر توں زیادہ دا نقصان چکنا پیندا اے ، چھ لکھ مربع کلومیٹر توں زیادہ رقبے اُتے قیامت ڈھان والے ایہہ سیلاب 11 ہزار 572 بندیاں نوں نگل چکے نیں جد کہ اک لکھ 88 ہزار 531 پنڈ زیر آب آن نال وڈی تعداد وچ زرعی فصلاں تے مکانات تباہی نال دور چار ہوئے۔ایسے طرح پاکستان وچ کراچی توں لے کے بلوچستان تیکر تقریبا ڈیڑھ ہزار کلومیٹر لمبی ساحلی پٹی موجود اے جیہڑا قابل استعمال پانی دے حصول دا بڑا ذریعہ بن سکدی اے کیوں جے قابل استعمال پانی دی ضروریات نوں پورا کرن لئی پوری دنیا دے ملک زراعت وچ جدید ٹیکنالوجی دے استعمال دے ذریعے نہ صرف پانی دی بچت کر رہے نیں بلکہ اپنے آبی ذخائر وچ وادھے لئی تالاب، جھیلاں تے ڈیماں دی تعمیر اُتے وی خصوصی توجہ دے رہے نیں۔