فاضل حکیم راحت نسیم سوہدروی نال اُچیچی گل بات

اوہ حکیم عنایت اللہ سوہدروی دے پُتر تے شہید حکیم محمد سعید دے شاگرد نیں

انٹر ویو: آفاق بٹ

حکیم راحت نسیم سوہدروی اِک خاندانی طبیب تے حکیم عنایت اللہ نسیم سوہدروی دے پُتر نیں۔ اوہناں طب دی تعلیم حمایتِ اسلام طبیہ کالج لاہور توں حاصل کیتی۔ شہید حکیم محمد سعید ہوراں دے معاون طبیب رہے۔ پاکستان ایسوسی ایشن فار ایسٹرن میڈیسن دے نائب صدر وی رہے۔ نیشنل کونسل فار طب حکومت پاکستان دے ممبر دی حیثیت نال دس سال تیکر وَکھو وَکھ کمیٹیاں وچ کم کیتا۔ طب تے صحت دے حوالے نال ایہناں دے مضمون قومی و علاقائی اخباراں وچ شائع ہوندے رہندے نیں۔ ایہناں نوں طب دے میدان وچ اک فاضل حکیم تسلیم کیتا جاندا اے۔ شہر لہور وچ طبیب ہمدرد دی حیثیت نال مشہور نیں۔ سکیم موڑ علامہ اقبال ٹائون وچ اوہناں دا مطب اے۔ اوہناں دی زندگی دا مقصد اپنے استا شہید حکیم محمد سعید دی طرح طب و صحت دے حوالے نال عوام دی خدمت کرنا اے۔
روزوار بھیکھا نال اُچیچی گل بات دا احوال پرھو:
سوال:حکیم صاحب ! تسیں خاندانی پس منظر، طب وچ آن دی وجہ تے اپنی طب دی تعلیم بارے دسو؟
جواب: میرا تعلق اک علمی، دینی تے طبی خانوادے نال اے۔ میرے دادا حکیم عبدالرحمن اپنے عہد دے بلند پایہ طبیب سن۔ میرے والد پروفیسر حکیم عنایت اللہ نسیم سوہدروی علیگ مسلم یونیورسٹی اجمل خان طبیہ کالج علی گڑھ دے ڈگری ہولڈر طبیب تے طب دے میدان وچ قیادت دے درجے اُتے فائز سن۔ اوہناں دا شمار شہید حکیم محمد سعید دے رفقا وچ ہوندا اے جنہاں نے پاکستان وچ طب دی ترقی تے ودھا لئی تاریخ ساز جدوجہد کیتی۔ میرے والد اعلیٰ درجے دے خطیب، ادیب، صحافی، شاعر تے تحریک پاکستان دے ممتاز کارکن ہون دے نال نال بابائے صحافت مولانا ظفر علی خان دے رفیق وی سن۔ میں اپنے والد دی خواہش اُتے حمایت اسلام طبیہ کالج لہور توں طب دی تعلیم حاصل کیتی۔ علم و ادب، صحافت تے طب نال دلچسپی مینوں ورثے وچ ملی۔ شہید حکیم محمد سعید دے طبیب پیشی دی حیثیت نال ہمدرد مطب لہور وچ 18 ورہے تیکر خدمات انجام دتیاں۔ شہید حکیم محمد سعید دے نال کم کرن پاروںایہناں توں فیض یاب ہون دا بوہت موقع ملیا۔ اج میں جو کجھ وی آں۔ سچی گل ایہہ وے کہ حکیم صاحب دی تربیت دا اثر اے۔ ایہناں توں فکری طور اُتے وی بوہت متاثر واں۔ ایہناں دی بلندی درجات لئی میں ہمیشہ دعا گو رہنا واں۔

سوال: حکیم صاحب! طب و صحت اُتے تہاڈیاں تحریراں پورے ملک دے اخباراں تے رسالیاں دے علاوہ ہمدرد صحت وچ وی شائع ہوندیاں رہندیاں نیں جنہاں نوں بوہت شوق نال پڑھیا جاندا اے۔ لکھن دا شوق کنج ہویا۔ تہاڈی ہن تیکر کنہیاں کتاباں شائع ہو چکیاں نیں؟
جواب: لکھن لکھان تے پڑھن دا شوق مینوں ورثے وچ ملیا اے۔ میرے والد حکیم عنایت اللہ نسیم سوہدروی علیگ اک نام ور قلم کار سن۔ گھر وچ رسالے تے کتاباں ڈھیر ہوندیاں۔ فیر میرے والد صاحب دا مزاج علمی و ادبی تے صحافتی سی۔ ایس ماحول وچ مینوں طالب علمی دے زمانے وچ ای لکھن دا شوق پیدا ہو گیا سی۔ فیر جدوں طبیب بنیا تے شہید حکیم محمد سعید دی تربیت میسر آئی تے اوہناں دی اتباع وچ روزنامہ جنگ وچ طبی مشوریاں دا کالم لکھنا شروع کر دتا۔ ایہہ سلسلہ کوئی 10 ورہے تیکر چلیا۔ جدوں کالماں دی اک معقول تعداد جمع ہو گئی تے ایہناں دے مجموعے نوں کتابی شکل وچ مشاورتی طب دے عنوان توں رفاہ عام لئی شائع کر دتا۔ میرے لئی ایہہ اک اعزاز اے کہ ایس دا پیش لفظ استاد محترم شہید حکیم محمد سعید نے لکھیا تے میری ایس کاوش نوں سراہندے ہوئے میری بھرپور حوصلہ افزائی کیتی۔ ایہہ میری پہلی تصنیف سی ۔ ایس توں بعد طب و صحت دے حوالے نال پورے ملک دے اہم رسالے تے اخباراں وچ لکھن دا ایہہ سلسلہ اج وی جاری اے۔ میری ہن تیکر22 کتاباں شائع ہو چکیاں نیں جنہاں وچ دو سفر نامے تے دو طبی کالجز دے نصاب دی کتاباں نیں جد کہ باقی 18 کتاباں طب و صحت دے حوالے نال نیں۔ میں ایہہ سمجھنا واں کہ معالج دا کم علاج معالجہ ای نہیں بلکہ صحت دی تعلیم عام کرنا وی اے تے صحت دی تعلیم دے ذریعے توں ای اسیں امراض نوں ودھن توں روک سکنے آں۔ صحت دی تعلیم نوں پھیلان وچ ساڈے ملک وچ ہمدرد صحت رسالے نے قابل قدر کم کیتا اے۔

سوال: حکیم صاحب! اج کل امراض بوہت ودھ رہے نیں۔ ہیپاٹائٹس، کولیسٹرول دی زیادتی، فربہی، ذیابیطس، ہائی بلڈپریشر تے امراض قلب عام نیں۔ دواخوری بوہت زیادہ ہو گئی اے۔ امراض ودھن دی وجہ کیہ اے؟
جواب: امراض دے ودھن دی وڈی وجہ فطری زندگی توں فرار اے۔ فطری غذاواں کھان دا رحجان گھٹ ہو گیا اے۔ صبح سویرے اُٹھن دا سلسلہ ختم ہو چکیااے۔ رات گئے تیکر جاگنا تے مصنوعی لوازمات دی وجہ نال امراض ودھ رہے نیں۔ فطرت نال انسان جیندا اے تے نہ جت سکدا اے۔ فطرت نال جنگ انسان لئی خسارے دا باعث اے تے ایہہ خسارہ امراض دی صورت وچ بھگتنا پے رہیا اے۔ مصنوعی طرز زندگی نے اج دے انسان نوں تھکا دتا اے۔ ایس دے علاوہ شہراں وچ ودھدی ہوئی آبادی تے بے ہنگم و بے قابو ٹریفک وی اک اہم مسئلہ اے جس نے ماحولیاتی آلودگی وچ بوہت وادھا کر دتا اے تسیں جنہاں مرضاں دا ذکر کیتا اے ایہناں دے علاوہ اج دے سب توں زیادہ لاحق ہون والے امراض اضمحلال و افسردگی تے ذہنی دبائو وی نیں۔ جنہاں نوں جدید اصطلاح وچ ڈپریشن تے اسٹریس کہیا جاندا اے۔ میرے طب دے تجربات تے مشاہدے دے مطابق اج وطن عزیز دا بوہت وڈا حصہ ایہناں دا شکار اے تے بوہت وڈی تعداد خواب آور تے سکون بخش دوائی کھا رہی اے جنہاں دی وجہ نال ایہناں دا اعصابی نظا م متاثر ہو رہیا اے تے صحت دے مسائل ودھدے جا رہے نیں۔ ساڈے ذمے دار ادارے صحت دی تعلیم دے باب وچ غفلت دا مظاہرہ کر رہے نیں۔
سوال: حکیم صاحب! افراد ملت دی صحت اک لازمی ضرورت اے، ایس لئی کہ ہمیشہ صحت مند اقوام تے بندے ای ترقی دی منزلاں طے کردے نیں۔ تسیں صحت دے مسئلے تے ایہناں دے حل لئی کیہ راہ عمل تجویز کردے او؟
جواب: صحت ملت بے حد اہم تے سنجیدہ مسئلہ اے، کیوں جے ہمیشہ صحت مند اقوام تے افراد ای ترقی دیاں منزلاں طے کردے نیں۔ صحت جسم تے صحت دما غ لازم و ملزوم نیں۔ ایس صدی وچ سائنس دی بے انتہا ترقی تے ضد حیوی ادویہ (اینٹی بایوٹکس) دے بہ کثرت کھانے دے باوجود صحت مسائل حل نہیں ہوئے، بلکہ امراض دی یلغار ودھی اے۔ سوچن دی گل ایہہ وے کہ اینی ترقی دے باوجود امراض کیوں ودھ رہے نیں۔ صحت دے مسائل ودھے نیں پر ایس دے باوجود اسیں اپنی روش اُتے چلے جا رہے آں۔ چنگی غذا تے چنگے ماحول دا فقدان اے۔ طب و صحت دے ماہرین ادویہ نوں بے تحاشا تے بلا ضرورت کھانے توں روک رہے نیں۔ ایس لئی کہ معمولی امراض وچ زیادہ طاقت والی دوائیاں خطرناک ہوندیاں نیں، لہٰذا ممکنہ حد تیکر غذائی علاج نوں اہمیت دتی جائے۔ جدید دوائیاں دا بوہت شہرہ اے پر کوئی انج دی دوائی نہیں جس دے پہلوئی اثرات (Side Effects) نہ ہون۔ ساڈے کول تے حال ایہہ وے کہ ضد حیوی دوائی تے اوہ وی بوہت طاقت والی پانی وانگوں کھادی جا رہیاں نیں، جس دا نتیجہ ایہہ وے کہ اوہ بے اثر ثابت ہو رہیاں نیں تے جراثیم ایہناں توں نمو پان لگے نیں۔ دنداں دے امراض دا سبب میٹھی گولیاں، کولڈ ڈرنکس یا سونف سپاری تے پان نیں ایہو وجہ اے کہ ماہرین غذائی علاج تے صاف ستھرے ماحول اُتے زور دے رہے نیں۔ کجھ ورہے پہلاں تیکر نباتات نوں فرسودہ قرار دین والے اج نباتات توں علاج دے قائل ہو چکے نیں۔ مغرب وچ دوائیاں کھان دا رواج گھٹ ہو رہیا اے تے غذائی علاج دا رحجان ودھ رہیا اے۔ عالمی ادارئہ صحت وی نباتات دے موثر و مفید اجزا نوں الگ کرن دے بجائے ایہناں نوں سالم استعمال کرن دی سفارش کر رہیا اے۔ چنگی صحت لئی طرز زندگی، غذائی عادات، صفائی تے ورزش اہم کردار ادا کردے نیں۔ رات نوں جلدی سووو تے سویرے جلدی اٹھو۔ سویرے نماز فجر دے بعد کھلی فضا وچ لمبے ساہ لوئو۔ فیر غسل کرو۔ موسم دے مطابق غذا تے کپڑے پائو۔ شام نوں فارغ ویلے وچ کوئی کھیڈ کھیڈو یا باغ بانی کرو۔ سیر نوں معمول بنائو۔ فرصت وچ چنگی کتاباں دا مطالعہ کرو۔ معمولی امراض وچ بے جا دوائیاں نہ کھائو۔
سوال: حکیم صاحب!اج کل موسم گرما دا عروج اے ایس موسم دے عام امراض تے ایہناں توں بچائو دے بارے وچ دسو؟
جواب: گرمی دے موسم وچ سورج پوری آب و تاب نال چمکدا اے۔ گرم ہواواں چلدیاں نیں۔ جھلسا دین والی گرمی ہوندی اے۔ پسینہ بوہت آندا اے۔ قوتِ ہضم کمزور ہو جاندی اے۔ جسم فساد نوں جلدی قبول کردا اے۔ قے دست، بھُک دی کمی تے پیشاب وچ جلن دے علاوہ ایس دا رنگ گہرا زرد ہون دی شکایت ودھ جاندی اے۔ ایس موسم وچ بدپرہیزی صحت دے مسائل پیدا کر سکدی اے۔ چٹ پٹے کھانے، کڑاہی گوشت، حلیم، مرغ روسٹ، نشاستے تے مسالے والی تے تلی ہوئی شیواں کھان وچ احتیاط کرنی چاہیدی اے۔ باسی شیواں ہر گز نہ کھائو۔ کیوں جے ایہناں وچ گلن سڑن دی صلاحیت بوہت ہوندی اے تے ایہہ معدہ خراب کردی اے۔ ایس موسم وچ دیسی مشروبات تے سبزیاں زیادہ کھائو۔ دیسی مشروبات حرارت گھٹ کردے نیں۔ جد کہ سبزیاں تے پھلاں وچ حیاتین بہ کثرت ہوندی اے جیہڑی قدرتی مدافعتی نظام نوں مضبوط بناندی اے۔ ایہناں وچ کدو، گھیا، کریلے، خربوزہ، تربوز، آلوچہ، آلو بخارا تے لیموں شامل نیں۔ فالسہ پیاس بجھان لئی بہترین اے۔ کھیرا وی گرمی دے توڑ لئی بوہت چنگا اے۔ ایس موسم وچ پسینہ بوہت آندا اے، ایس لئی پانی زیادہ پیو، تاں جے جسم وچ پانی دی کمی نہ ہوئے تے جسم دا درجہ حرارت معتدل رہوے۔ ٹھنڈے مشروبات وچ لسی، ستو دا شکر ملیا شربت، بزوری دا شربت تے لیموں دا رس قدرے نمک ملا کے ٹھنڈے پانی وچ پینا مفید اے۔ برف دا استعمال حدِ اعتدال وچ کرو۔ لباس وی موسم دی مناسبت نال نرم تے ڈھیلا استعمال کرو۔ گہرے تے کالے رنگ دے کپڑے نہ پائو۔ سب توں بہتر سفید رنگ دے کپڑے نیں۔ نائلون تے مصنوعی گھاگے والے کپڑے سخت نقصان دہ نیں۔ ایہناں نال جلدی امراض لاحق ہو سکدے نیں۔ کلف والے کپڑے وی ایس موسم وچ نہ پائو کیوں جے ایہناں وچ ہوا دا گزر نہیں ہوندا۔ موسم گرما وچ صبح و شام غسل کرو۔
موسم گرما دا عام مرض لُو لگنا اے جیہڑا شدید گرمی وچ باہر نکلن توں لاحق ہوندا اے۔ ایس وچ پیاس بوہت لگدی اے۔ پیشاب بوہت گھٹ تے بار بار آندا اے۔ دل تیزی نال دھڑکدا اے تے شدید کمزوری توں بے ہوشی تیکر طاری ہو جاندی اے جدوں کسے نوں لُو لگے تے ایہنوں ٹھنڈے تے ہوادار مقام اُتے رکھو۔ تھوڑی دیر بعد غسل کرائو تے معالج نال رابطہ کرو۔
سوال: حکیم صاحب! طب مشرق دی تعلیم و تربیت تے تحقیق نوں عالمی معیار دی سطح تیکر لیان لئی کیہ اقدامات کیتے گئے نیں تے دنیا طب دے حوالے نال کیہ فکر و نظر رکھدی اے؟
جواب: طب مشرق ساڈے اسلاف دا ورثہ اے۔ اسلامیاں دے دور عروج وچ ایس اُتے بوہت کم ہویا تے فروغ ملیا۔ علمی تحقیق لئی بیت الحکمہ قائم سن۔ طلبا دی تعلیم و تربیت لئی ہسپتال بنے۔ مسلماناں دے زوال دے نال طب دی ترقی دا عمل رک گیا۔ فیر ایہہ طب برصغیر وچ آئی، ایہہ ایس دا گہوارہ بن گیا تے ایس دی ترویج ہوئی۔ انگریزاں دے دور وچ فیر طب نوں ختم کرن دی کوشش کیتی گئی ، پر انسانی فطرت دے مطابق ہون دی وجہ نال نہ صرف ایہہ زندہ رہی، بلکہ عوام دا مقبول طریق علاج وی رہی۔ قیام پاکستان دے بعد ایہنوں سرکاری حیثیت دتی گئی تے فیر ایس دی تعلیم شہید حکیم محمد سعید دی کاوشاں نال عالمی معیار تیکر اپڑی۔ ہمدرد یونیورسٹی وچ طب دی تعلیم و تحقیق نوں عالمی معیار دے مطابق بنان لئی فیکلٹی اوف ایسٹرن میڈیسن دا شعبہ قائم کیتا گیا جس توں بعد ہن8 جامعات وچ سلسلہ تعلیم شروع ہو چکیا اے تے کئی ہور جامعات وچ زیر عمل اے۔ طب دا مقدمہ جیہڑا پاکستان توں شروع ہویا اج پوری دنیا وچ اپڑ چکیا اے۔ عالمی اداری صحت روایتی طباں نوں تعلیم کر کے ایہناں دی ترقی لئی کوشاں اے یونیسکو تے یونیسیف ایس نوں موضوع فکر و تحقیق بنا چکے نیں۔ مغرب وی فطرت ول پَرت رہیا اے تے امریکا جہے ترقی یافتہ ملک دی 51فیصد آبادی فطری غذاواں تے دوائیاں نال علاج ول راغب ہو چکی اے۔ مغربی ملکاں دے نال نال عوامی جمہوریہ چین وچ روایتی طباں اُتے قابل قدر کم ہویا اے۔ ہندوستان تے بنگلہ دیش وچ طب دی تعلیم و تحقیق عالمی سطح دے مطابق ہو چکی اے ۔
سوال: حکیم صاحب! تسیں طب مشرق دے معالج او، تسیں ساڈے قارئین نوں کیہ پیغام دینا چاہو گے؟
جواب: ویکھو صحت عطیہ ربانی اے۔ صحت نال زندگی دی ساری بہاراں نیں۔ صحت دے بغیر زندگی دا کوئی مزہ نہیں۔ ایس لئی صحت اُتے سب توں زیادہ توجہ دیو۔ جس طرح ہر قیمتی شے دی حفاظت لئی کجھ اصول ہوندے نیں ایسے طرح صحت دی حفاظت لئی کجھ اصول نیں لہٰذا صحت دی حفاظت لئی متعین اصولاں اُتے سختی نال عمل کرو۔ سویرے سویرے اٹھ کے نماز فجر توں بعد سیر نوں معمول بنائو کھانے وچ متوازن غذا، پھل تے سبزیاں زیادہ کھائو۔