مشکلاں تے ساڈا رویہ

حمیداللہ بھٹی

پاکستان نوں معاشی ‘ تجارتی تے دفاعی نوعیت دے سنگین مسئلے درپیش نیں۔ ایہناں مشکلاں دی بنا تے چاہن دے باوجود خطے وچ غیر جانبدار رہیا ای نہیں جا سکدا تے کسے نہ کسے عالمی طاقت دی طرفداری مجبوری اے۔ ایس امتحان دے دوران کیویں ملکی مفاد دا تحفظ کرنا تے عوام نوں خوشحال بنانا اے ایہہ سوچنا قیادت دا پہلا فرض اے مگر قیادت دے رویے توں غیر سنجیدگی جھلکدی اے۔ پالیسیاں وچ تسلسل نہ ہونا‘ مسئلے حل ہون دے بجائے خطریاں وچ وادھا ہو رہیا اے۔ دور کیوں جائیے اپنے مشرقی ہمسائے وَل ویکھ لو جہڑا اج کل امریکہ دی اَکھ دا تارا اے۔ جوہری معاہدیاں توں لے کے جنگی طیاریاں تے دوجے ہتھیاراں دی مشترکہ تیاری دے منصوبیاں دے باوجود یوکرائن ایشو اتے امریکہ دے خلاف ووٹ دیندا اے کیوں جے روسی مخالفت مول لینا نہیں چاہندا۔ ایس دی وجہ ایہہ ہے کہ ایہنوں بخوبی پتہ اے چین دے خلاف اوہ امریکہ دی مجبوری اے ایسی لئی دونویں عالمی طاقتاں توں کدی منت سماجت نال تے کدی بلیک میلنگ نال فیدے حاصل کردا اے۔ اوہ اک پاسے روس کولوں جدید اسلحہ خرید رہیا اے تے امریکہ دے وی قریب اے۔ اکو ویلے دو متحرب عالمی طاقتاں نال تعلقات وچ ایسا توازن حیران کن اے لیکن ایہہ اوہدی قیادت دا کمال اے۔ ایہدے وچ ساڈی قیادت لئی وی سبق اے۔
چین نوں عالمگیر معیشت دا حصہ بنان لئی امریکہ نے کئی دہائیاں تک کافی نرمیاں نال کم لیا تے اضافی سہولتاں دتیاں۔ا پنی کمپنیاں نوں وی کھلی آزادی دتی کہ جنی چاہو چین وچ سرمایہ کاری کرو یا صنعتاں لا کے مال تیار کرو تے فیر ایس مال نوں پوری دنیا وچ ویچن تے کوئی قدغن نہ آن دیو۔ 2020دی چین امریکہ تجارت اتے نظر پائوتے چین نے ایس سال دے دوران امریکہ نوں 452 ارب ڈالر دا مال تجارت یا خدمات فروخت کیتیاں حالاں کہ دونویں ملکاں دے سفارتی تعلقات وچ ہن خاصا تنائو تے دونویں ای اک دوجے دی کمپنیاں اتے وی پابندیاں لاندے رہندے نیں فیر وی تجارتی توازن چین دے حق وچ اے ایسے لئی امریکہ شور مچاندا اے کہ امریکہ نوں چین دی برآمدات بہت زیادہ لیکن درامدات بہت ای گھٹ نیں۔ا یہدے وچ ساڈے لئی کیہ سبق اے تے کیویں اگے ودھدنا اے ایہہ طے کرنا ملک دے معاشی پالیسی سازاں دا کم اے۔ جے طریقہ کار بنا لیا گیا تے نہ صرف خسارہ بلکہ قرضیاں دا بوجھ وی ختم ہو سکدا اے۔ خوش قسمتی نال چین مگروں چالو مہینے دے آخری ہفتے وچ عمران خان روس دے اہم دورے اتے جا رہے نیں۔ ایہہ 23سال مگروں کسے پاکستانی وزیراعظم دا دورہ ہووے گا جنہوں پاکستان لئی نفع بخش بنان اتے پالیسی سازاں نوں کم کرنا چاہیدا اے۔ عمران خان دے حالیہ دورے دے دوران چین نے چاول‘ سیمنٹ توں اَڈ زرعی مصنوعات دی درآمدات ودھان دا عندیہ دتا اے۔ا یسے طرحاں روس نوں وی اپنے مال دی منڈی بنان دی راہ تلاش کیتی جاوے تے ملک نوں معاشی گرداب توں کڈنا آسان ہو سکدا اے۔
امریکہ تے یورپ کئی دہائیاں توں ہر شعبے وچ شراکت دار نیں۔ نیٹو جئے دفاعی معاہدے نے دفاعی حوالے نال وی دونواں نوں اک دوجے لئے ناگزیربنا دتا اے مگر سرمایہ کاری ہووے یا صنعت کاری دنیا چین نوں نظرانداز کرن دی متحمل نہیں ہو سکدی۔ ایسے بنا تے یورپ دا درآمدی تے برآمدی حجم امریکہ توں ودھ چین دے نال ہو گیا اے تے ایہہ فرق ہر گزردے سال دے دوران ودھدا جا رہیا اے۔ ایس فرق نوں ختم کرن لئی امریکہ دی ساری کاوشاں رائیگاں ہوندیاں نظر آندیاں نیں۔ مخاصمت دے باوجود بھارت دا وی درآمدات تے برآمدات وچ چین اتے انحصار ودھ رہیا اے ایسے لئی باوجود کوشش دے دنیا دا چین نال لاتعلق ہونا ممکن ای نہیں۔ ایہہ حالات پاکستانی قیادت کولوں تقاضا کردے نیں کہ دور اندیشی نال فیصلہ کرے تے صنعتی تے زرعی پیداوار ودھان دے نال نویں منڈیاں وی تلاش کیتیاں جان مگر بدقسمتی نال کجھ عرصے توں ملک خوراک وچ خودکفیل نہیں رہیا۔ ایسے لئی تیل دی درآمدات دے نال زرعی مصنوعات دا درآمدی بل وسعت اختیار کردا جا رہیا اے جہدے اتے قابو پان لئی چینی تجربیاں توں فیدہ چکن دی لوڑ اے۔
خطے دے حالات پاکستان نوں چین وَل ویکھن اتے مجبور کردے نیں مگر روس افغان جنگ دے دوران جذباتی ہو کے کافی نقصان اٹھایا جا چکیا مگر چین نال تعلقات دی بنا تے مغربی دنیا نوں مخالف بنانا وی عقلمندی نہیں۔ دونواں دے تعلقات وچ توازن لیایا جا سکے تے ایہہ وڈی کامیابی ہووے گی مگر ایہدے لئی غوروفکر نال اک راہ متعین کرنا ہووے گی بغیر سوچے سمجھے ہون والے فیصلے نقصان دا کارن بن سکدے نیں۔ علاوہ ازیں سانوں ایہہ وی فیصلہ کرنا ہووے گا کہ کیہ دنیا دے ہر بکھیڑے وچ اسیں ای حصہ لینا اے یا پُرخطر حالات نوں دور اندیشی نال اپنے لئی ہموار بنانا اے۔ ذہن وچ رکھن والی گل ایہہ ہے کہ امریکہ دے قرب و جوار وچ کئی ملک اوہدے حامی نہ ہون دے باوجود نہ صرف اپنی آزادی تے خودمختاری نوں برقرار رکھے ہوئے نیں بلکہ ترقی دی منزلاں وی طے کر رہے نیں۔ ایسے طرحاں روس تے چین دے کئی ہمسائے وی ایسے حالات نال دوچار نیں لیکن کشیدگی دے باوجود وکھرا تے خودمختار تشخص اتے سمجھوتہ نہیں کردے تے جذباتی ہوئے بغیر عالمی طاقتاں نال معاشی تعاون وی جاری رکھے ہوئے نیں۔ پاکستان نوں وی کجھ ایسا انداز اپنانا چاہیدا اے تاں جے جوہری طاقت مگروں معاشی طاقت دی منزل دا حصول ممکن ہو سکے۔
کوئی ملک بغیر مفاد دے کسے ملک اتے نوازشاں نہیں کردا بلکہ مفاد دے تناظر وچ دست تعاون ودھاندا اے۔ روس دا مخالف ہون تے 1969 وچ چین امریکہ مراسم استوار کران دی وجہ نال ای امریکہ نے کجھ مہربانیاں کیتیاں تے کئی سال تک امریکی صدر جوہری پروگرام دے حوالے نال کانگرس نوں ہر چھ مہینے مگروں سرٹیفکیٹ دے کے ایہہ یقین دہانی کراندا رہیا کہ پاکستان ایٹم بم بنان دی صلاحیت حاصل نہیں کر رہیا۔ عرب اسلامی ملک پاکستان دے بجائے بھارت نوں ایس لئی ترجیح دیندے نیں کیوں جے اوہناں دا مفاد بھارت نال جڑیا اے۔ ایران تے افغانستان وی بھارت دے ایسے لئی طرفدار نیں کیوں جے بھارت سرمایہ کاری کردا اے لیکن وسائل توں محروم پاکستان جہڑا خود قرض دا متلاشی اے کسے ملک وچ سرمایہ کاری دی پوزیشن وچ نہیں۔ ایسے طرحاں اسیں خود نوں چین دا تزویراتی اتحادی سمجھنے آں مگر حالات اینے وی چنگے نہیں جنے سانوںمحسوس ہوندے نیں۔ موجودہ دور حکومت وچ چینی سرمایہ کاری وچ نمایاں کمی ہوئی اے تے دو طرفہ تجارت وی چین دے حق وچ اے۔ جے ایہدے وچ توازن نہ لیایا گیا تے ودھدا تجارتی خسارہ ہور معاشی مسئلے جنم دے سکدا اے۔
منڈیاں تلاش کرن دے نال سانوں ملک وچ صنعت و زراعت نوں فروغ دینا ہووے گا۔ جدوں اسیں چین دی ترقی اتے رشک کرنے آں تے سانوں کجھ سکھن اتے وی توجہ دینا ہووے گی۔ چین وچ صنعتاں لئی گیس‘ بجلی تے پانی دی قیمت بہت گھٹ اے۔ سستی تے ہنرمندی افرادی قوت دستیاب اے۔ ایسے لئی مال اتے لاگت گھٹ آندی اے۔ سستا تے معیاری مال عالمی منڈی وچ کشش دا کارن بندا اے۔ اسیں وی جے اگے ودھنا اے تے تنازعیاں وچ الجھن دے بجائے دامن بچا کے چلنا ہووے گا۔ ایس ویلے طالبان دا دنیا وچ سب توں وڈا وکیل پاکستان اے لیکن صورتحال ایہہ ہے کہ کجھ اج وی افغانستان توں پاکستانی سکیورٹیفورسز اتے حملے ہوندے نیں۔ ایہدی وکالت کردے ہوئے ملی مفاد نظرانداز کرنا فرائض توں غفلت دے مترادف ہووے گا۔ اسیں درآمدات گھٹ کرن تے برآمدات ودھان اتے توجہ دینا ہووے گی۔ بدعنوانی دا خاتمہ کرنا ہووے گا۔ دفاعی ضروریات اپنی جگہ مگر قرض لے کے غیر پیداواری منصوبیاں اتے خرچ کرن دا سلسلہ بند کرنا تے چین نوں جدید ٹیکنالوجی پاکستان منتقل کرن اتے آمادہ کرنا ہووے گا۔