کینیڈا وچ پنجابی ادب دا کلچر

کینیڈا وچ عالمی پنجابی ادبی کانفرنس دی بنیاداجیت گروپ دے بانی ڈاکٹردرشن سنگھ بینس ہوراں نے رکھی

لکھت : سلیم پاشا

اج توں 11ورہے پہلاںجدوں میںپہلی وار کینیڈا دی پر امن تے بھاگاں والی دھرتی تے پیر دھریا تے مینوںایہ کوئی بگانہ دیس نہ لگیا۔ اوہوای اپنے دیس پنجاب والا کھلا ڈُھلا ماحول، کھڑے ہوئے چہرے، ڈھل ڈھل پیندے ہاسے تے سب توں وَدھ دیسی کھانے تے متراں دیاں محفلاں،پنجابی گیتاں ، بھنگڑے تے گِدے دے مظاہرے ،سخن وراں دیاںرمزاں بھریاں گلاں تے ادبی سنگتاں ایہ سب کجھ مینوں ایتھے کینیڈا وچ ملیا اے۔ کیہ کجھ نہیں کینیڈا وچ ساڈے دیس پنجاب دا، سگوں ہن تے لوکی آکھن لگ پئے نیں کہ کینیڈا تیجا پنجاب ہے، کیونجے پنجابی ایس دیس دی چوتھی وڈی بولی بن چکی اے۔پنجابی بولن والیاں دی اِک وڈی کمیونٹی پنجاب توں ہجرت کرکے دور دیس کینیڈا وچ آکے وس چکی اے تے ایتھے اونہاں دی تیجی پیڑھی پروان چڑھ رہی اے۔ کینیڈا دی پارلیمنٹ وچ ایس وقت وی بہت سارے ممبر تے وزیر پنجابی نیں ، جیہڑے کینیڈا ورگے اِک ترقی یافتہ تے وڈے ملک دی ترقی وچ اپنا حصہ پا رہے نیں۔
جیویں کہ میرے جانن والیاں نوں پتا اے جے میں اک پاکستانی پنجابی لکھاری ہاںتے شاعراں ادیباں دے قبیلے نال میرا تعلق ہے ۔ کتاباںپڑھنا تے لکھناںمیرا کم وی اے تے شوق وی۔ کینیڈا ورگے وڈے تے مہان دیس وچ میرا ہونا وی ادیب تے شاعر ہون دی وجہ کرکے ہی ہے۔پہلی وار میں کینیڈا دی عالمی پنجابی کانفرنس وچ شامل ہون لئی جون 2011نوں آیا تے ایتھے دے لکھاریاں ، شاعراں سوجھواناںنال میل ملاپ ہویا۔ایس توں پہلاں پاکستان وچ میں بہت ساریاں ادبی کانفرنساں وچ حصہ لے چکیا ساں ،نالو نال مینوں ہندوستان وچ ایہو جئے ادبی میلیاں تے سیمیناراں وچ وی جان دا وی موقع ملدا رہیا۔کینیڈا تے امریکہ ایسے دیس نیں جیہڑے باقی سب ملکاں توں بہت دورسگوں اِنج کہہ لو جے دنیا دی دوجی نکر وچ وسدے نیں۔ ایس دا دعوت نامہ ملنا ای بہت وڈی گل سمجھی جاندی ہے۔

کینیڈا وچ عالمی پنجابی ادبی کانفرنس دی بنیاداجیت گروپ دے بانی ڈاکٹردرشن سنگھ بینس ہوراں نے رکھی ۔ اوہناںدی ادبی تنظیم ’قلم فائونڈیشن‘ دے بینرہیٹھ ایس شاندار کانفرنس دا آغاز ہویا۔2009ء وچ پہلی عالمی پنجابی کانفرنس براہمٹن شہر وچ ہوئی تے ایس وچ ہندوستان توںعلاوہ دنیا بھر دے ملکاں وچ وسدے پنجابی ادیباں نوں سدھیا گیا۔ مینوں ایہ مان حاصل اے جے پہلی عالمی پنجابی کانفرنس کینیڈا دا لوگومیرا ڈیزائن کیتا ہویا اے، جیہڑا ہن تک چل رہیا اے۔ایس کانفرنس وچ شامل ہون لئی پاکستان ورگے ملک جس وچ کوئی بارہ کروڑ دے لگ بھگ پنجابی وسدے نیں، اوتھے صرف 9 بندیاں نوں وی دعوت نامے بھیجے گئے۔ایس لسٹ وچ میرا نام وی شامل سی۔ پر کسے اِک وی پاکستانی رائٹر نوں کینیڈا دا ویزا نہ مل سکیا، اوس دی وڈی وجہ دعوت نامے یا ںسپانسرشپ بالکل اخیری ٹائم تے بھیجے گئے۔اودھر ہندوستان توں 100توں ودھ لکھاری ایس کانفرنس وچ کینیڈا اپڑے۔ میرے لئی ایہ حالات بہت پریشانی والے سن جد کہ ایس کانفرنس وچ پاکستانی پنجاب دے ادیباں دی نمائندگی زیروسی۔ صرف دو اوور سیز پاکستان کانفرنس وچ شامل ہوسکے ۔ پاکستان وچ کینیڈین ایمبیسی ویزہ پراسیس وچ 90دن لیندی ہے ،جدوں کہ سپانسرشپ لیٹرکینیڈا توںصرف اِک مہینہ پہلے بھیجے گئے۔ہن صرف اِک مہینے دے ٹائم فریم وچ لکھاری نے اپنی ویزہ درخواست تیار کرن،سارے ضروری کاغذوی اکٹھے کرن، تے اسلام آباد جا کے کینیڈین ایمبیسی وچ جمع کروائون۔ خیر جو ہونا سی سو ہوگیا ،کسے نوں ویزا نہ ملیاتے کینیڈا وچ پہلی عالمی پنجابی کانفرنس دامیلہ وی مک گیا۔
2011ء نوں ٹھیک دوسال مگروں دوبارہ کانفرنس دا آہر شروع ہویا تے ایس وار سب توں پہلاں درشن سنگھ ہوراں پاکستان وچ اپنا اِک نمائندہ نامزد کیتا،جس نوں پاکستان دے کانفرنس وچ سدھے جان والے لکھاریاں دے دعوت نامے تن مہینے پہلے ای بھیج دتے گئے۔ مینوں جد درشن سنگھ بینس ہوراں دے نمائندے زاہد اقبال دی کال آئی ،جس وچ اوس نے مینوں دعوت نامے دی خوشخبری سنائی۔ مینوں خوشی تے ہوئی پر نال ای حیرانی وی ہوئی کہ ایس بندے نوں پاکستانی پنجابی لکھاریاں وچ کوئی وی نہیں سی جان دا۔کجھ ہور کھوج کرن دے بعد پتہ چلیا جے اس نے وارث شاہ دی ہیر وچ ملاوٹی شعراں دی پرکھ پڑچول تے کوئی کتاب لکھی ہوئی اے۔ زاہد اقبال، جس نوں کینیڈین عالمی پنجابی کانفرنس توں پہلاں اوہدی اپنی گلی دا کوئی بندہ نہیں سی جان دا، اوہ اچانک پاکستانی پنجابی ادیباں تے شاعراں دا لیڈر بن گیا۔ایہ مکمل طور تے فراڈقسم دا بندہ سی جس نے لکھاری دا روپ دھار کے درشن سنگھ نال تعلق ودھاء کے ایہ پوزیش حاصل کرلئی۔ایس بندے نے اپنی پردھانگی دی آڑ وچ بینس فیملی نوں ایسی ٹھگی ماری جے اوہ زندگیبھر ایس زخم نوں بھلا نہیں سکن گے۔
پاکستان دے جیہڑے لکھاریاںی نوں کینیڈا دا ویزا مل گیا،اخیر اوہ کینیڈاپہنچ گئے۔میرا کینیڈا دی عالمی پنجابی کانفرنس وچ شمولیت دا پہلا موقع سی۔ ہندوستان توں لگ بھگ سو توں ودھ لکھاری آئے ہوئے سی، پر پاکستان توں صرف چھ بندے ویزے لے کے پہنچ سکے۔ کجھ پاکستانی رائٹرز یورپ ، امریکہ تے کینیڈا وچ رہن والے وی ایس کانفرنس وچ شامل ہوگئے، ایس طراں پاکستانی جتھہ وی اپنا وجود وکھائون وچ کامیاب ہوگیا۔میں ایس کانفرنس وچ اِک گل بڑی شدت نال محسوس کیتی جے ساڈا پاکستانی آگو کانفرنس دے منچ اُتے صرف اوس ویلے نظر آئوندا ہے جس ویلے اوتھے کوئی گروپ فوٹو بن رہی ہوندی اے۔میری حسرت ای رہی جے اوہ وی مائیک اَگے کھلو کے کوئی دو شبد بولے،تاں جے لوکاں نوں اوس دے گیان دا وی کجھ پتا لگے۔اوہ سٹیج دے تھلے وی ہوندا تے اوس دا کم چن چن کے شخصیتاں نوں اک نکرے لیجاکے اپنے نال فوٹو کھچوانی ہوندا سی۔کانفرنس مک گئی تے ایہ بندہ پاکستانی گروپ دے پروفیسراں تے استاداں اُتے زور پائودا ویکھیا گیا جے اوہ واپس جا کے اپنی اپنی یونیورسٹی وچ اوہدی لکھی ہوئی کتاب تے ریسرچ کرن ۔اِک ایسا شخص جس نوں ادب دی الف ب دا پتہ نہیں، جس نے کسے نوں پیسے دے کے اِک کتاب لکھوا لئی ہوئی اے تے ہن اوہ وڈے ہتھ پائون دا سوچ رہیا سی۔ آئون والے سمے وچ اوس دی ذاتی ریسرچ والی خواہش چھیتی پوری ہو گئی۔ پاکستان دی پولیس تے ایف آئی اے دے افسراںنیں ایس بندے ولوں ماریاں ٹھگیاںبارے کھوج پڑتال کرکے عدالت وچ رپورٹ پیش کردِتی ۔عدالت نے ایس نوں اوس مقدمے وچ ست سال جیل دی سزا سنا دتی۔
کینیڈا وچ عالمی پنجابی کانفرنساں دا مڈھ بجھ چکیا سی تے آئون والے سمے وچ میں ویکھیا جے قلم فائونڈیشن دے آگو ڈاکٹر درشن سنگھ بینس دی موت مگروں ایس کانفرنس وچوں تن دھڑے وکھ ہوکے اپنیاںاپنیاںوکھریاں تنظیماں بنا کے کانفرنساں کرن لگ پئے۔
ایسے دوران کرونا آگیا جس نے دو سال تک کوئی عالمی پنجابی کانفرنس نہ ہون دتی۔کیونجے پوری دنیا وچ سب کجھ بند ہوگیا، لوکی گھراں وچ قید ہوکے رہ گئے۔جے کدھرے کوئی ایہو جیہا اکٹھ ہویا وی تے اوہ صرف آن لائن ہویا۔آن لائن کانفرنساں تے سیمیناراں وچ اوہ سواد نئیں سی جیہڑا کہ اک جگہ سب دے اکٹھے ہوکے گل بات کرن، ملن جلن تے اپنے وچار سانجھے کرن وچ ہوندا اے۔
میں اپنے کینیڈا وچ گذارے پچھلے یاراں سالاں وچ ایہناں پنجابی کانفرنساں وچ برابرشمولیت کیتی تے بہت ساریاں تبدیلیاں وی نوٹ کیتیاں۔عالمی پنجابی کانفرنساں دا مقصد پنجابی زبان تے ادب دی ترقی،پنجابی بولی دی پڑھائی،لکھائی نوں سانجھے پنجاب دے سکولاں کالجاں،یونیورسٹیاں وچ لاگو کروانا،سائنسی ریسرچ تے سماج دے باقی ہور گیان نوں پنجابی زبان وچ ڈھال کے دنیا بھر دے ترقی یافتہ ملکاں دے برابر لیائونا ہونا چاہی دا سی۔پر پنجابیاں دی دھڑے بازی تے گروپ بندی نے ایہ سب مدعے پچھے سٹ کے اپنے مخالفاںدیاں لتاں کھچنااپنا فرض سمجھ لیا۔سیاست بازی، نیچا وکھائونا، الزام لگائونا تے اگلے دا نام و نشان مٹائونا اصل مقصد بن کے رہ گیا۔فیر اِک ہور وڈی نا انصافی ایہ ہوئی جے ہر اِک دھڑے دیاں ایگزیکٹو پوزیشناںاُ تے اوہ لوک بیٹھ گئے جنہاںدا علم و ادب نال دور دور تک کوئی تعلق واسطہ نہیں سی۔ایہ لوک بزنس کمیونٹی دے سن ،جیہڑے ڈالر نال ڈالر کمائون دے چکر وچ ایس پینڈے پے گئے تے اونہاں مال کمایا وی بہت۔
ایہناںبیوپاری لوکاں نے کمائی دے دورستے اپنائے ، پہلا اونٹاریوسرکار کولوں کلچر تے کمیونٹی نوں پروموٹ کرن دے ناں تے فنڈاںدی شکل وچ ملن والی موٹی تازی رقم نوں پھڑنا۔ دوجا انڈیا ؍ پاکستان توںکینیڈا آئون دی چاہت رکھن والے شوقین لوکاں دی جیب وچوںکینیڈین سپانسرشپ دے نام تے پیسے کڈھواکے آپس وچ ونڈکھانا۔ایہناں کانفرنساں دے آگواں نیں انڈیا تے پاکستان وچ اپنے ایسے ایجنٹ چنے جیہڑے ایہناں وانگ ای ادب تے کلچر توں وانجھے سن، پر اوہ حرام دا مال اکٹھا کرنا جان دے سن۔اصلی لکھاریاں نوں ایہناں فراڈیاں دیاںکرتوتاںبارے اوہدوں پتا لگا جدوں ایہ گروپ آپس وچ لٹ دے مال دی ونڈکرن ویلے آپس وچ لڑن بھڑن لگے، خبراں باہر آئونیاں شروع ہوئیاں۔ ایہ ساری صورتحال ویکھ کے آکھیا جا سکدا ہے جے عالمی پنجابی کانفرنساںدے ناں تے کاروباری تے غیر ادبی لوک دھندہ کر رہے نیں، ایتھے ادب تے کلچر دی کوئی سیواا نہیں ہورہی۔
کانفرنساں وچ پڑھے جان والے کھوج پتراںدا حال وی کافی ماڑااے۔ کیونجے اونہاں سکالراں، پروفیسراں تے ادیباں نوں اپنی پوری گل کہن دا یادا پوراموقع دتے بنا ای اونہاں نوں منچ توں اتار دتا جاندا اے۔کسے وی پیپر لکھن والے نے پتا نہیں کھوج کرن وچ کنا سماں لگایا ہونا ایں؟ کنے ریفرنس ڈھونڈے ہون گے، اپنے سرناویں دے انوسارپتہ نہیں کنے کتاباں، رسالیاں دی چھان بین کرکے نچوڑ کڈھیا ہونا ایں؟ تاں جا کے کدھرے اوس دای لکھت بپوری ہوئی ہونی ایں۔ پر ایتھے کانفرنس وچ جدوں اوس دا ناں منچ تے بولیا جاندا اے ۔ اوہ فخر نال اپنے لکھت دے صفحے ہتھ وچ پھڑ کے منچ اُتے اپڑکے جدوں اجے اِک ڈیڑھ صفحہ پڑھدا اے تاں اِک دم اوس نوں اشارے نال چھیتی کرکے اپنا بھاشن مکائون لئی آکھیا جاندا اے۔ اجے اوہ اگلا ورقہ تھلدا ای ہے کہ سٹیج دی اِک نکرے بیٹھا اِک سٹیج پربندھک گھنٹی وجا کے اوس سکالر نوںاپنا بھاشن مکائون لئی کہندا ہے۔پڑھن والاحالت نوں ویکھ کے اپنے پرچے دا آخری پیرا پڑھ کے منچ توں اتر جاندا اے۔ایہ تاں ہے اِک پہلو، پر ایس تصویر دا دوجا پاسا وی ہے تے اوہ ہے لمے تے وڈے کھوج پیپر۔ کجھ سکالرز اپنے ولوں پیپر دی تھاویں پوری کتاب لکھ کے لیائے ہوندے نیں،جس نوںسننا بہت اوکھا ہو جاندا اے،خاص طور تے اوہناں کانفرنساں وچ جتھے ٹلی وجان والا بندہ نہیں بٹھایا ہوندا۔ اوتھے ایہو جہے اکتا دین والے تے لمے کھوج پتر پڑھے جاندے نیں اوتھے اکو ہی سکالر پنجاںبندیاں دا ٹائم کھا جاندا اے۔ پنجابی دے مشہور لکھاری منشا یاد ہوری کہندے سی، ’’ میں کانفرنساں تے سیمیناراں وچ ایہ نہیں ویکھدا کہ اوتھے کنے پیپر پڑھے گئے؟ سگوں ایس شے تے نظر رکھناں واں جے کس بندے دے پیپر نے ہال وچوں کنے بندے اٹھائے نیں؟

اِک ہور تبدیلی بہت شدت نال پنجابی ادبی تے کلچرل کانفرنساں وچ ویکھن وچ آ رہی اے ۔ کینیڈا وچ ہوون والیاں عالمی پنجابی کانفرنساں دا سٹارٹ دھرمی نعرے بازی نال کیتا جا رہیا اے۔خاص طور تے کینیڈا دیاں عالمی پنجابی کانفرنساں نوں دیکھ کے تاں انج لگدا ہے جیویں گورودوارے دے پربندھکاں نیں لمی پنجابی کانفرنساں نوں ہائی جیک کر لیا ہویا اے۔ منچ تے جدوں وی کوئی نواں بولن والا سدھیا جاندا ہے، اوس دی انائونسمنٹ دے نال ای ’جو بولے سو نہال ، ست سری اکال‘ دا نعرہ اُچی واج وچ مائیک اُتے لگایا جاندا اے۔ ایہ صورتحال میری سمجھ توںباہر ہے اِک ادبی تے لٹریری منچ اُتے دھرمی نعرے لگا لگا کے تسی کیہ ثابت کرنا چاہ رہے ہو؟ایتھے شاعر،ادیب تے لکھاری اپنے وچار سانجھے کردے ،اپنیاں آئون والیاں نویاںکتاباں بارے گل بات سانجھی کردے نیں۔ سماج نوں درپیش اوکڑاں تے اوہناں دے حل اُتے کھوج پتر پڑھے جاندے نیں۔پوری دنیا دے امن لئی کیتے جا رہے سانجھے پروگراماں بارے سوچ وچار ہوندی اے پرمیں ویکھ رہیا ہاں جے ایہناں کانفرنساں وچ گوردواریاں دے پربندھک تے بھائی لوک اپنے دھرمی لباس پہن کے گروپاں دی شکل وچ بیٹھے ہوندے نیں۔اوہ کانفرنس دے رلتیاں واسطے کھان پینے دیاںچیزاں وی گورودوارے دے لنگر توں پکوا کے سپانسر کر رہے ہوندے نیں۔تسی آپ سوچو جو لوگ تہاڈے واسطے سو ڈیڑھ سو بندے دا لنگر پانی مفت دے رہے نیں اوہ فیر منچ تے چڑھ کے جو مرضی بولن، اونہاں نوںفیربھلا کون روک سکدا اے اپنا ایجنڈا پھیلائون توں؟ جے کر ایس پلیٹ فارم نوں دھرماں دا تڑکا لگ گیا تاں فیرجیویں دھرمی لوک اپنے اپنے فرقے بناکے وکھو وکھ ٹہنیاں اُتے بیٹھے ہوئے نیں،اُس طراں ہی ایہ ادبی کانفرنساںوی دھرماں دا دم چھلہ بن کے رہ جاون گیاں۔
اِک ہوراہم سوال ،کیہ صرف سکھ کمیونٹی ہی پنجابی بولدی ہے یاں کے ہور دھرماں دے لوک وی پنجابی بولدے نیں؟ ایہناں کانفرنساں کروان والیاں نوں کوئی دسے جے ہندوستان تے پاکستان دے سانجھے پنجاب وچ پنجابی بولن والے صرف اِک دھرم دے لوک وسدے نہیں وسدے۔ جیویں ہندوستانی پنجاب وچ وی سکھاں توںعلاوہ پنجابی بولن والے ہندو، مسلم تے عیسائی رہندے نیں۔ ایسے طراں ہی پاکستانی پنجاب وچ وی بارہ تیرہ کروڑ پنجابیاںبولن والیاں وچ مسلماناں توںعلاوہ عیسائی،سکھ تے ہندو وی وسدے نیںایہ گل تاں میں پہلے ای کہہ چکیاںہاںعالمی پنجابی ادبی کانفرنساں وچ دھرمی نعرے لائون دا کوئی تک نہیں بن دا ۔پر جیکر فیر وی تسی ایہناں عالمی پنجابی ادبی کانفرنساں دے منچ اُتوںصرف اکو ہی دھرم دے نعرے گائو گے تے باقی دھرماںدے پنجابیاں نال بے انصافی ہووے گی۔فیر جو بولے سو نہال دے نعرے نال اللہ اکبر، یسوع مسیح،ہرے راما ہرے کرشنا دا نعرہ وی برابر لگائونا پوے گا۔ ایس لئی میری صلاح ہے جے اپنیاں عالمی پنجابی ادبی کانفرنساں نوں دھرمی لوکاں دا اکھاڑہ نہ بنایا جاوے تے کانفرنساں داایس دا دائرہ صرف ادب ثقافت تے کھوج تیک ہی رہن دتا جاوے۔
بے مقصدیاں تے فضول عالمی پنجابی ادبی کانفرنساں کرن تے ایہناں اُتے دولت لٹائون نالوں بہتر اے جے سکولاں کالجاں تے یونیورسٹیاں وچ ا جہے گروپ یا ٹیماں بنائیاں جاون جیہڑیاں شہراں تے پنڈاں وچ جا کے پنجابی کتاباں ، رسالے ونڈن اور لوکاں نوں اپنی نویں نسل نوں پنجابی بولیپڑھن لکھن ول لیائون۔مکدی گل ایہ ہے جے عالمی پنجابی ادبی کانفرنساں ضرور کرو پر ہر کانفرنس داکوئی خاص مقصد متھ کے ہی کانفرنس کیتی جاوے۔ جدوں ساڈے سامنے کوئی مقصد،کوئی منزل یا نشانہ ہی نہیں ہووے گا تے فیر ایہ عالمی پنجابی ادبی کانفرنساں صرف ادبی موج میلہ، فوٹواں کھچن کھچائون دا سلسلہ یاںگلاسی کلچردا دکھاوا بن کے ہی رہ جاون گیاں۔