سید تنویر بخاری

اک عہد جیہڑاتمام ہویا، اک نام جیہڑا دلاںوچ‌ زندہ اے

ڈاکٹر اظہار احمد گلزار

(پی ایچ- ڈی اردو(
بھلا ہویا کہ موت دا ڈر لتھا
سانوں جیندیاں جی اس مار چھڈیا
(تنویر بخاری)
عالمی شہرت دے حامل مایہ ناز پاکستانی ادیب، نابغہ روزگار دانش ور، ماہر لسانیت، مترجم، مورخ، محقق، نقاد، لغت نویس، معمار علم و ادب، سید تنویر بخاری نے عدم دی بے کراں وادیاں ول کوچ لئی رخت سفر بنھ لیتا۔ اوہ کجھ عرصے توں عارضہ قلب و جگر تے گردہ وچ مبتلا سن تے لہور دے گنگارام ہسپتال وچ زیر علاج سن لیکن معالجاںدی ساریاں تدبیراں الٹی ہو گئیاں تے دوائی نے کجھ کم نہیں کیتا تے بالآخر بیماری دل نے اوہناں دی زندگی دی شمع گل کردتی۔ 15فروری 1939نوں جمعہ الوداع دے دن سید عبدالرحمان مبشر دے گھر ضلع قصور دے پنڈ بہیکھی ونڈ ہٹھاڑ وچ جو آفتاب علم و ادب طلوع ہویا اوہ یکم جون 2023نوں ضلع گوجرانوالہ دے اک پنڈ کڑیال کلاں براہ جنڈیالہ شیر خان وچ ہمیشہ لئی غروب ہو گیا۔ اناللہ وانا الیہ راجعون
اوہناں نوں اوہناں دے چاچا تے مرشد سید عبداللہ شاہ بخاری دے مزار دے احاطہ وچ آسودہ خاک کیتا گیا اے۔ کڑیال کلاں دی زمین نے ادبیات عالم دے ایس اسمان نوں قیامت تک لئی اپنے دامن وچ لکا لیتا۔ا جل دے بے رحم ہتھاں نے اوہ آواز دائمی خموشیاں دی بھینٹ چڑھا دتی جو جابر سلطان دے سامنے کلمہ حق کہن دی تاب و تواں رکھدی سی۔ اوہ دبنگ لہجہ تے نوائے دل کشا جہنے مسلسل اٹھ عشریاں تک سعی پیہم نوں شعار بناندے ہوئے حریت فکرو عمل دا علم بلند رکھیا۔ حریت ضمیر توں جین دی راہ وکھائی۔ تنویر بخاری دی رحلت توں عالمی ادبیات دا اک درخشاں عہد اپنے اختتام نوں پہنچیا۔ انسانیت دے وقار تے سربلندی دی اک عظیم روایت ختم ہو گئی۔ فنون لطیف نال دلچسپی رکھن والے نوجوان ادیب تے تخلیق کار اپنے مونس و غم خوار خضر راہ توں محروم ہو گئے۔ آلام روزگار دے پاٹاں وچ پسن والا مفلس۔ نادار تے بے بس تخیق کاراں دا مسیحا زینہ ہستی توں اتر گیا۔ آہ! پاکستانی زباناں دے ادب دی ترویج تے اشاعت دا عہد زریں اپنے اختتام نوں پہنچیا۔ پاکستان دے قومی تشخص دی علامت تے انسانیت دے وقار تے سربلندی دا مظہر نادر و نایاب کوہ پیکر ادیب رخصت ہو گیا۔ ایس یگانہ روزگار فاضل توں اسیں محروم ہو گئے جہدا وجود طلوع صبح بہاراں دی نوید سی تے جہنے تقریباً اٹھ عشریاں تک اپنے بصیرت افروز خیالات تے فکر پرور رہنمائی نال ذہن و ذکاوت نوں مہمیز کر کے تعمیر وطن دی راہ ہموار کردتی۔ پاکستانی ادبیات تے انسانیت دے وقار دے ہمالہ دی اک سربہ فلک چوٹی طوفان اجل دے مہیب تے لرزہ خیز بگولیاں دی زد وچ آ کے زمین بوس ہو گئی۔ پاکستان دی تریخ دے جملہ نشیب و فراز دا چشم دید گواہ داغ م۔ سلطانی جمہور دے استحکام لئی آمریت دے تراشے ہوئے بتاں نوں تیشہ حرف توں پاش پاش کرن والا حریت فکروعمل دا مجاہد ہن کتھے ملے گا؟اپنی مثال آپ اے۔ ملکاں ملکاں لبھن نال وی ایسے نایاب لوک نہیں ملن گے۔
ایسی ہوائے ستم چلی جہدے تندوتیز بگولے پیمان وفا دے ہنگامے۔ ایثار۔ دردمندی۔ خلوص۔ مروت۔ بے باک صداقت تے بے لوث محبت دی داستاناں اڈا لے گئے۔ قلم و قرطاس نوں تزکیہ نفس دا وسیلہ بنا کے خون دل وچ انگلیاں ڈبو کے حرف صداقت اتے مبنی لکھی گئی ساری داستاناں تریخ دے طوماراں وچ دب گئیاں۔ جدوں تک دنیا باقی رہے گی۔ تنویر بخاری دے لفظ زندہ رہن گے تے دیس دی فضاواں وچ بکھری اوہناں دی عطر بیز یاداں دی مہک نال قریہ جاں معطر رہوے گا۔ الفاظ میرا ساتھ نہیں دے رہے کہ کیہ کہواں تے کیویں لکھاں۔ سچ تاں ایہہ اے کہ اج روشن خیال، باکردار، باوقار تے حریت ضمیر نال جین لئی اسوہ شبیر نوں اپنان والے جری تخلیق کاراں دا میر کارواں راہبی ملک عدم ہو گیا اے۔ پاکستانی زباناں دے ادب دا ہسدا بولدا چمن جان لیوا سکوت تے مہیب سناٹاں دی بھینٹ چڑھ گیا اے۔ معاشرتی زندگی وچ خوف۔ دہشت تے جبر دی بھیانک تاریک تے مسموم فضا وچ وی حوصلے تے امید دا دامن تھام کے طلوع صبح بہاراں دی نوید سنان والا تنویر بخاری جیا رجائیت پسند دانش وراب اسیں کدی نصیب نہیں ہووے گا۔ الفاظ دے دھنک رنگاں دی گلاں۔ پرلطف جملاں دے تکلم دے سلسلے۔ شگفتہ مزاجی دی مظہر گل افشانی گفتار دی بہار۔ زندگی دی حقیقی معنویت دی تفہیم دے مقاصد نال مزین دل کش تے منفرد اسلوب۔ تعمیروطن دے بلند آہنگ عزائم۔ عملی زندگی وچ قناعت و استغنا دے ڈھنگ۔ ہر لمحہ تے ہر گام اہل وطن دے سنگ رہندے ہوئے پاکستانی کویتا سنان والا صابر وشاکر ادیب کیتا گیا کہ بہار دے دن ای روٹھ گئے تے سارے حقائق خیال و خواب تے سراب بن گئے۔
تنویر بخاری نوں شاعری اپنے ورثے وچ ملی اے۔ تہاڈے والد سید عبدالرحمن مبشر بہت وڈے عالم دین تے مایہ ناز شاعر سن۔ تسیں قیام پاکستان توں پہلاں ضلع قصور دے اک پنڈ وچ بھیکی ونڈ ہٹھاڑ وچ 15 فروری 1939نوں جمع الوادع دے دن پیدا ہوئے۔ والدین نے تہاڈا نام فقیر محمد رکھیا۔ اجے تہاڈی عمر صرف چھ مہینے سی کہ تہاڈے والد بزرگوار عبدالرحمن مبشر اللہ نوں پیارے ہو گئے۔ اوہناں دی وفات مگروں اوہناں دے چچا سید عبداللہ شاہ بخاری نے اوہناں دی پرورش پیوں وانگوں بڑے نازونعم نال کیتی۔ شاعری دا شوق پرائمری سکول وچ ای ہو گیا سی۔ اجے تسیں کلام چہارم وچ پڑھدے سن جدوں اوہناں دی پہلی غزل شائع ہوئی۔ مڈل دا امتحان پاس کرن مگروں اوہناں نے ’’جے وی،، دا امتحان نارووال توں پاس کیتا تے اک سکول وچ مدرس لگ گئے۔ ایہدے مگروں تسیں بتدریج میٹرک، ایف اے، بی اے دے امتحانات پاس کیتے۔ اک سال مگروں اوہناں نے ایم اے پنجابی دا امتحان وی اعزاز دے نال پاس کیتا۔ ایم اے پنجابی کرن مگروں کسی دوجے شہر وچ ترقی ملن تے تسیں اپنے پنڈ تے اپنے چچادے آستانہ نوں چھڈنا پسند نہ کیتا کیوں جے اوہناں نے طریقت دی منزلاں وی طے کر لیتیاں سن۔ ایہدی وجہ نال اپنے والد جئے چاچے سید عبداللہ شاہ بخاری دے آستانہ نوں چھڈ کے کدھرے جانا پسند نہ کیتاتے ساری ملازمت اپنے پنڈ دے پرائمری سکول وچ درس و تدریس دے پیشے نال جڑے رہ کے اپنے مرشد تے چچا سید عبداللہ شاہ بخاری دے دربار دے گدی نشینی کردے ہوئے لنگھا دتی۔ جناب تنویر بخاری دا حلقہ احباب بہت وسیع اے۔ تسیں اک ہمہ جہت شخصیت دے مالک اک متحرک قلمکار نیں۔ تسیں اک مایہ ناز شعر، محقق، نقاد، مترجم، مورخ، لغت ساز تے وارث شاہ دے شجرہ، فکر تے فن اتے پہلی واری جامع تحقیقی کم کرن تے اک اتھارٹی دا درجہ رکھدے نیں۔تنویر بخاری اک شخص دا نام نہیں بلکہ تنویر بخاری اک سکول آف تھاٹ، اک دبستان تے اک انسٹیٹیوشن دا نام اے۔ اوہناں دے استانہ اتے ہمہ وقت علمی، ادبی تے روحانی فیض ونڈدا جاندا اے۔ اوہناں دے حلقہ ارادت وچ شامل شاگرداں دے علاوہ اوہناں دے مریدین دی بڑی تعداد شامل اے۔
تنویر بخاری زندگی دے اوہناں رستیاں دا مسافر اے جو پیدائش توں لے کے بچپن، لڑکپن تے جوانی دا سفر کردا ہویا بڑھاپے وچ پہنچ گیا اے لیکن اوہناں نے اپنا ایہہ سفر عام لوکاں وانگوں نہیں کیتا۔ اوہناں نے زندگی توں ہر پل، ہر لمحہ کجھ نہ کجھ کشید کیتا اے۔
تے ایس طرحاں اوہناں دے تخلیقی سفر وچ پیڑ دا بوٹا، ایش ٹرے، ولکنیاں، میخانہ، حدیث کربلا، وین، شیشہ، نک سک، لوئے لوئے، شاعری، بجھی عشق دی اگ نوں والگی، ہزج، جیوے پاکستان، سوہنی دھرتی، حضور دے حضور، مستو مست قلندر لال، شیشہ تے پتھر، نہی عن المنکر، مکاشفہ، تتوتاریاں، دیوان، تنویر بخاری، حدیث کربلا ، پنجابی اردو لغت ، پنجاب دے لوک گیت ، کن لیکھاں، لوک کھیل ، ماہیا ، دھونی ، سراں تے سداں ( لوک ادب)، سلام آکھنا واں ، واشنا ، وین ، یا سیدی یا رسول اللہ ، ھو ، پنج رس ، بناں عشق محمد توں ، میخانہ ، اداسیاں، وارث شاہ ، عہد اور فکرو فن ،تے شاعری ، نقد و تحقیق دی بے شمار کتاباں دے علاوہ پنج مضمون ایم اے دے تے ایل ایل بی دے نصاب دی کتاباں تے دوجی اصناف وچ پنجابی اردو لغت تے سینکڑاں دی تعداد وچ لکھی نصابی کتاباں شامل نیں۔
اوہناں دا کہنا اے کہ شاعر تے میں اوس ویلے وی سی جدوں مینوں ایہہ پتہ نہیں سی کہ شاعری کیہ ہوندی اے تے شعر کیوں کہیا جاندا اے؟ میں کلاس چہارم وچ پہنچ کے باقاعدہ شعر کہنے شروع کردتے سن۔ ایسے ویلے میں اک پرائیویٹ استاد کولوں فارسی پڑھنا وی شروع کردتی سی۔ ایس طرحاں میں اوہناں کولوں پڑھ کے رود دی، وقفی، سنائی،واحدی، مراغی، عطار، سعدی، جامی، خواجو، حافظ تے نظیری دے ناماں نال واقف ہو گیا سی۔ اوہناں وچوں حافظ شیرازی تے نظیری نوں تے سمجھن دے قابل ہو گیا سی۔ اٹھویں کلاس پاس کر کے اوہناں نے سکول دی تعلیم چھڈدتی تے اک درس وچ داخل ہو گئے۔ اوتھے اوہناں نے بہت قلیل عرصہ وچ اپنے استاداں نوں اپنے نصاب دی ساری کتاباں سنا دتیاں۔ لیکن اوہناں نوں مدرسہ دا ماحول پسند نہیں آیا تے اوہناں نے جے وی کلاس وچ باقاعدہ داخلہ لے لیتا۔ اوہناں دا کہنا اے کہ میں کدی کوئی شاعر نہیں ویکھیا سی۔ میں پہلی بار جو شعر ویکھیا سی اوہ میرا ہم جماعت منیر احمد منیر سی جو ’’جے وی‘‘کلاس میں میرا ہم جماعت بنیا۔
جے وی کر کے سید تنویر بخاری نے محکمہ تعلیم وچ بطور مدرس نوکری کر لیتی۔ فیر اوہناں نوں ایہہ پتہ نہیں سی کہ شاعری دے علاوہ وی دنیا وچ ہور کوئی کم ہوندا اے۔ فیر ایہہ سن تے اوہناں دی شاعری 1960 تک اوہناں دی کئی کتاباں شائع ہو چکیاں سن۔ اوس ویلے تک اوہناں دی شاعری وچ بیت‘ سی حرفیاں‘ کافیاں‘ نعتاں‘ چوبرگے‘ گیت تے غزلاں شامل ہوندیاں سن۔ 1960 وچ ای اوہناں نے غزلاں کہنا شروع کر دتیاں سن۔ اوہناں دی پہلی غزل ماہنامہ ’’پنجابی ادب‘‘ لہور دے سالنامے وچ جنوری 1960 وچ چھپی۔ اوسے زمانے اوہناں دی ملاقات اپنے وقت دے دو وڈے پنجابی شاعر ڈاکٹر پیر محمد فقیر تے حضرت علامہ غلام یعقوب انور ایڈووکیٹ نال ہوئی۔ علامہ غلام یعقوب قنور دے پیار تی شفقت نے اوہناں نوں اپنے قریب کر لیتا تے اپنے ڈیرے ’’انور لاج‘‘ اتے اپنی ’’بزم وفا‘‘ دے پربندھ ہیٹھ ہون والے مشاعریاں وچ اوہناں نوں وی خصوصی طور اتے حصہ لین دی دعوت دتی۔ ایتھے ای اوہناں دی ملاقات اپنے ویلے دے نامور شاعراں دے نال ہون لگی۔ ایتھے اوہناں دے علاوہ سارے شاعر شہری سن تے ایہہ کلے دیہاتی شاعر سن۔ اوہناں دی زبان تے لہجہ وی خالص دیہاتی سی۔ اوہناں نے ایسے زبان تے ایسے لہجے نوں اپنے شعراں وچ زبان دتی۔اوس ویلے تک پنجابی غزل اتے فارسی غزل دا بہت گہرا اثر سی۔ فارسی مشکل لفظاں تے ترکیباں دے استعمال دے نال نال اضافتاں وی فارسی دی استعمال کیتی جاندیاں سن۔ ایتھے اوہناں نوں ایس روایت نال ٹکرانا پیا تے اوہناں نے اپنے ای لہجے وچ لکھنا شروع کیتا جیویں اوہناں دے قریبی لوک بولدے سن۔
جناب تنویر بخاری نے پنجابی غزل نوں خالص زبان دین دی کوشش کیتی۔ ایہہ ٹھیک اے کہ غزل دی زبان وچ لطافت تے نزاکت دا ہونا ضروری اے مگر ایس سادے بندے نوں بھلا ایہناں نزاکتاں تے لطافتاں بارے کیہ پتہ؟ ایہہ وی ٹھیک اے کہ غزل دا مطلب زنانیاں نال گلاں کرنا اے۔ ہر زنانی دا مطلب صرف محبوب ای نہیں ہوندا۔ اپنی بیوی وی تے اک زنانی ہوندی اے۔ غزل وچ دنیا جہاں دا ہر موضوع استعمال کیتا جا سکدا اے۔ فیر جا کے شاعر کسے مزدور‘ زمیندار‘ کھیتاں کھلیاناں‘ کارخاناں وچ اپنے سامنے ہون والے واقعات نوں اپنا موضوع کیوں نہ بنائو۔
تنویر بخاری توں پہلاں بہت سارے غزل گو شاعر ہوئے نیں تے بہت سارے غزل گو شاعر اوہناں دے ہم عصر وی سن جہناں وچوں بہت سارے اوہناں توں سینئر تے عمر وچ وڈے سن لیکن اوہناں نے اوہناں وچوں کسی نوں وی اجے پڑھیا نہیں سی۔ عبدالغنی وفا ، ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ، علامہ غلام یعقوب انور، پیر فضل حسین گجراتی ، برکت علی خورشید ، عبدالغفور اظہر ،صوفی عبداللہ یاسین ، احمد حسین قلعداری ،،آزاد باجوہ ،حکیم محمد علی فائق ، نادر جاجوی ، افضل احسن رندھاوا ،خلیل آتش ، عبدالمجید بھٹی ، سیٹھ اسحاق ، باغ حسین کمال ، نذیرچودھری، حکیم ناصر، محمد عظیم بھٹی، اعجاز حسین رضوی ، بشیر ریاض ، شریف کنجاہی ، ریاض مجید ،ظفر اقبال، سلیم کاشر ، روف شیخ ، شیر افضل جعفری ،ماجد صدیقی ،جوہر جالندہری فضل دین بخت ، شارب انصاری ،شاد فیروزپوری ، سید علی شاہ ملتانی، سہیل جیلانی ،اطہر نظامی تے اکبر لاہوری دے نام نمایاں نیں ۔
قیام پاکستان مگروں پنجابی غزلاں دا پہلا مجموعہ کلام جو منصۂ شہود اتے آیا اوہ تنویر بخاری دا ای سی۔ ایس حوالے نال سید تنویر بخاری نوں پاکستان وچ پنجابی غزل دے پہلے شاعر ہون دا اعزاز حاصل اے۔ سید تنویر بخاری دے پہلے غزل مجموعہ ولکنیاں توں پہلے 1903وچ دیوان کشتہ دے نام توں شائع ہویا سی جو میاں مولا بخش کشتہ دی تخلیق سی۔ ایس طرحاں ’’ولکنیاں‘‘ پنجابی غزلاں دا دوجا مجموعہ اے جو 1962 وچ شائع ہویا سی۔
زندگی بھر اوہناں دا انداز فکر ہمیشہ تعمیری رہیا‘ کسی شخص دی تخریب نال اوہناں دا کوئی واسطہ نہیں رہیا۔ ایہو سید تنویر بخاری دی ہر دلعزیزی دا کارن رہیا تے ایہو وجہا ے کہ اوہدا شگفتہ اسلوب سخن ای اوہناں دی ادبی پہچان بن گیا۔ قدرت کاملہ نے زندگی بھر اوہنوں قناعت تے استغنادی دولت نال مالا مال کیتے رکھیا۔ ایس لئی زیر پرستاں تے ہوس جاہ و منصب دے روگ وچ مبتلا وگدی گنگا وچ ہتھ دھون والے‘ چڑھدے سورج دی پرستش کرن والے ابن الوقت تے طوطا چشم افراد نال اوہناں نے کوئی تعلق نہیں رکھیا۔ کوڑے دے ہر عفونت زدہ ڈھیر توں جاہ و منصب تے مفادات و مراعات دے استخواں نوچن تے بھنبھوڑن والے خارش زدہ سگان راہ توں اوہنوں شدید نفرت اے۔ در کسری اتے صدا کرنا اوہدے ادبی مسلک دے خلاف اے۔ فنکار دی انا تے خودداری دا بھرم اوہنے زندگی بھر قائم رکھیا۔ اوہناں دی تخلیقی تحریراں اک شان استغنا تے بے ساختہ پن دی مظہر نیں۔ اک حساس تے دردمند تخلیق کار دی حیثیت نال تنویربخاری نے انسانیت دے وقار‘ سربلندی تے عزت و تکریم نوں ہمیشہ ملحوظ رکھیا۔ا یسا محسوس ہوندا اے کہ دکھی انسانیت نوں درپیش مسائل دا احساس تے سارے جہاں دا درد اوہناں دے دل وچ سما گیا اے۔ انسانیت دی توہین‘ تذلیل‘ تضحیک تے بے توقیری کرن والے درندیاں نال اوہناں نوں شدید نفرت رہی۔اوہناں دا خیال سی کہ ظلم سہہ کے اوہدے خلاف صدائے احتجاج بلند نہ کرنااک اہانت آمیز تے منافقانہ طرزعمل اے۔ ایس قسم دی بزدلی توں ظالم نوں کھ کے کھیڈن دا موقع مل جاندا اے۔ حریت ضمیر توں جین لئی اسوہ شبیر نوں پیش دنظر رکھن والے حریت فکر دے ایس مجاہد نے تیشہ حرف توں فصیل جبر نوں منہدم کرن دی مقدور بھر کوشس کیتی اے۔ اوہناں نے فسطائی استبداد دا ہر انداز مسترد کردیاں ہوائے جورو ستم وچ وی شمع وفا نوں فروزاں رکھیا تے جبر دے سامنے سپرانداز ہون توں انکار کردتا۔ بصارت اتے پہرہ بٹھان والیاں‘ سماعت اتے قدغن لگان والیاں‘ لب اظہار اتے تالے لگان وایاں تے متاع لوح و قلم کھو لین والیاں اتے اوہناںنے واضح کر دتا کہ امیداں دی فصل غارت کرن تے تمنا دی حسین بستیاں تاراج کرن مگروں مظلوماں دے دلاں اتے راج کرن دا اوہناں دا خواب کبھی شرمندہ تعبیر نہیں ہو سکدا۔ معاشرتی زندگی وچ خزاں دے سینکڑاں مناظر نے اوہناں دی روح نوں زخم زخم تے دل نوں کرچی کرچی کر دتا۔ اک زیرک‘ فعال‘ جری تے مستعد تخلیق کار دی حیثیت نال سید تنویر بخاری نے ہر صنف ادب وچ اپنی تخلیقی فعالیت دا لوہا منوایا۔ اوہناں دی مضبوط تے مستحکم شخصیت دا سیارہ تخلیقی افق اتے جس مدار وچ ضوفشاں رہیا اوہدا محور سدا پاکستان ای رہیا۔ اوہناں دی ہر صدا دلاں دی دھڑکناں نال ہم آہنگ ہو جاندی تے اوہناں دی تخلیقات پڑھ کے قارئین دے دلاں دے تار وجن لگدے تے ایس نتیجے اتے پہنچدے کہ زندہ ہے پاکستان تو ہم سب زندہ ہیں۔
’’پاکستان‘‘ ای ہمیشہ اوہناں دا پیغام رہیا اوہ ایہو چاہندے سن کہ ہر پاکستانی دی زبان اتے وطن وطن ہووے۔ اوہ اللہ کریم دا شکر ادا کردے جہنے اینے بڑی جیون ساگر وچ برصغیر دی ملت اسلامیہ نوں پاکستان عطا کیتا۔ اوہناں دے اسلوب توں صاف ظاہر اے کہ پاکستان ای اوہناں دی پہچان اے تے اوہ اوہدا برملا اظہار کردے نیں۔
سید تنویر بخاری نے فروع علم و ادب لئی انتھک جدوجہد کیتی۔
ایس عالم آب و گل وچ فرد دی زندگی جوئے شیر و تیشہ و سنگ گراں ای تو ہے
عجزو انکسار۔ خلوص و مروت تے انسانی ہمدردی دے جذبات تنویر بخاری دے روح تے قلب دی گہرائیاں وچ سما گئے سن۔ اوہناں دے معجز نما اثر توں اوہناں دے منفرد تے دل کش اسلوب وچ وسعت نظر‘ رواداری‘ صبر واستغنا تے وسیع المشربی دی شان پیدا ہوئی۔ ایہہ اک لرزہ خیز تے اعصاب شکن حقیقت اے کہ ایس بے حس معاشرے وچ فسطائی جبردا شکار تے آلام روزگار دے مسموم بگولاں دی زد وچ آن مگروں ستم کش سفر رہن والی مظلوم تے بے بس و لاچار انسانیت نے اپنی ورق ورق زیست دی دھجیاں نوں قبائے حزن و الم وچ ڈھانپ رکھیا اے۔ سیل زماں دے تھپیڑے سہتی تے جان لیوا سناٹے۔ بھیانک تیرگی تے یاس و ہراس دے عالم وچ حالات دی زد وچ آن والی انسانیت نوں سید تنویر بخاری نے اپنی تحریراں دے ذریعے طلوع صبح بہاراں دی نوید سنائی اے۔ کٹھن حالات وچ وی حوصلے تے امید دی شمع فروزاں رکھنا سدا اوہناں دا شیوہ رہیا۔ اوہناں دی تحریراں وچ موجود جدید حسی روکی ضیا پاشیاں سفاک ظلمتاں نوں کافور کر کے عصری آ گہی نوں پروان چڑھان وچ اہم کردار ادا کردیاں نیں۔ اوہناں دی تخلیقات معاصر عالمی ادبیات دے تیزی نال بدلدے ہوئے رجحانات دی تفہیم وچ کلیدی کردار ادا کردیاں نیں۔ ارضی و ثقافتی حوالے نال اوہ سوہنی دھرتی دی رومانی تلمیحات دے برمحل استعمال توں اپنے اسلوب دے حسن نوں چار چن لا دیندے نیں۔ معاشرتی تے سماجی زندگی دی ناہمواریاں‘ تضادات تے کجیاں دے ہمدردانہ شعور نوں روبہ عمل لیاندے ہوئے اوہناں نے جس فنی مہارت نال اپنی گل افشانی گفتار توں کیف و مستی دا سماں بنھیا اے اوہ اوہناں دی انفرادیت دی دلیل اے۔ اپنی شگفتہ مزاجی تے فن کارانہ اپج توں اوہناں نے اپنی شاعری نوں ساحری وچ بدل دتا اے۔ اپنی شاعری دے وسیلے نال اوہ قارئین نوں نہ صرف زندگی دی رعنائیاں بارے آگہی عطا کردے نیں بلکہ زندگی دے تلخ حقائق تے اوہناں توں عہدہ برآ ہون دے اسرارو رموز توں وی آگاہ کردے نیں۔ قلبی تے جذباتی سکون دے حصول لئی سید تنویر بخاری نے قلم و قرطاس دا بھرواں استعمال کیتا۔
اوہ اٹھ عشریاں تک برابر پرورش لوح و قلم وچ مصروف رہے۔ اوہناں دی لکھی حمداں‘ نعتاں‘ نظماں‘ غزلاں جتھے اوہناں دے تزکیہ نفس دی اک صورت بن گئے اوتھے قارئین لئی ایہہ ذہنی سکون تے مسرت دے حصول دا اک منبع ثابت ہوئے۔ زندگی دی درخشاں اقدار و روایات نال اوہنں نوں والہانہ محبت سی۔
اپنے شعری و اسلوب نوں حضرت تنویر بخاری نے قلب تے روح دی اتھاہ گہرائیاں وچ اتر جان والی اثر آفرینی نال مزین کیتا اے۔ اوہناں دی شاعری سوچ دے نویں دروا کردی چلی جاندی اے۔ اوہناں دے اسلوب دی انفرادیت کاراز ندرت بیاں‘ سادگی‘ پاکیزگی تے سہل ممتنع وچ لکیا اے۔ تخلیق فن دے لمحیاں وچ اوہ خون بن کے رگ سنگ وچ اترن دی جو سع کردے نیں اوہدے اعجاز توں اوہ قاری نوں اپنے تجربیاں وچ شامل کر لیندے نیں۔ اپنے جذبات‘ احساسات تے ادراک دی صلاحیتاں نوں روبہ عمل لیاندے ہوئے اوہناں نے اپنے اسلوب نوں داخلی تے خارجی وسعت دے اعتبار نال اک محیط بے کراں دا روپ عطا کیتا اے اوہدے وچ تنوع تے ندرت دے عناصر نے اوہنوں افلاک تے آفاق دے حقائق دا آئینہ دار بنا دتا اے۔
قحط الرجال دے موجودہ دور وچ معاشرتی زندگی وچ ہوس زر تے مفاد پرستی نے حد نگاہ تک اجنبیت دی بساط پھیلا رکھی اے۔ سید تنویر بخاری بے لوث محبت نال دلاں نوں مسخر کرن دا راز جاندے سن۔ ایثار۔ خلوص تے دردمندی اوہناں دے امتیازی اوصاف سن۔ عجزو انکسار دا پیکر بن کے اوہ سب ملن والیاں دی راہ وچ دیدہ و دل فرش راہ کر دیندے۔ اوہ کسی لئی اجنبی نہ سن ایس لئی اک نرم خو تے ضلع جو میزبان دی حیثیت نال ہر شخص نال اخلاق تے اخلاص نال پیش آنا سدا اوہناں دا شیوہ رہیا۔ معاشرتی زندگی نال وفا دے اٹھ جان توں ہر دردمن دا دل بیٹھ گیا اے۔ انج محسوس ہوندا اے کہ فطرت دے حسین مناظر دی رنگینیاں‘ شادابیاں تے رعنائیاں ہوا و ہوس دی مسموم فضا وچ ماند پڑن لگیاں نیں۔ ڈاکٹر سید تنویر بخاری نے آزمائش دی ہر گھڑی وچ ہوس توں دامن بچا کے رخ وفا فروزاں رکھن اتے اصرار کیتا۔ اوہ مایوسی‘ بے یقینی تے بے عملی دے سخت خلاف سن۔ عملی زندگی وچ اوہناں نے زندہ تمنا دی مشعل سرطاق جاں فروزاں رکھن دی راہ وکھائی۔ اپنی انا تے عزت نفس اوہناں نوں دل وجاں توں عزیز سی۔
زندگی ہو گا فروزاں ہم نہیں ہوں گے
ممتاز خاکہ نگار ارشد میر اپنے ایک خاکہ جو
تنویر بخاری ہوریں دا اک “خانقاہی نظام” دے نمائندہ نیں ۔۔یعنی اپنے مرشد دے تکیے دے اک مجاور نیں ۔۔۔فقیر ہون دے ناطے ایہناں دا لوکائی دے دکھ درد نال تعلق اے ۔۔لوکائی دی پیڑ ایہناں دی پیڑ اے ۔۔۔۔ایہ فقیر ضرور نیں ، پر تکیے وچ اکھاں میٹ کے اپنے آپ وچ گٹوں ہو کے بیٹھن والے ملنگ نہیں ۔۔۔جہنوں اپنی ذات توں اڈ ہور کوئی فکر ای نہیں ۔۔۔۔۔۔حجرے دی باری وچوں ایہناں نوں باہرلیاں چیکاں وی سن دیاں نیں تے خانقاہ وچ وچھی ہوئی پھوڑی اتے بیٹھے ایہ کلاشنکوف والیاں دی ٹھاہ ٹھاہ وی سن دے نیں ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ایہناں دا سیاست نال کوئی واسطہ نہیں رہیا ۔۔تے نہ ہی ایہ کسے پارٹی یاں دھڑے نال ہمدردی رکھدے نیں ۔۔۔۔۔۔۔پر سیاست ایہناں اتے تے ایہناں ورگے لوکاں تے وی اثر پوندی اے ۔۔۔۔۔۔۔۔ایہ سیاست دی ککھوں پھٹن والے ظلم تے دھکے شاہی ہتھوں چیکدے نیں ۔۔۔۔ایہناں دے آل دوالے تے ملک وچ سیاست جہڑا چن چڑھا رہی ہے ۔۔ایہ ویکھ کے ایہ اکھاں نہیں میٹ لیندے ۔۔۔۔۔۔۔کڑیال کلاں توں لے کے کشمیر ، بوسنیا ، فلسطین ، افریقہ ، تے ہور جتھے وی ظلم ہو رہیا اے ۔۔ایہ اوہنوں محسوس کر دے نیں ۔۔۔۔۔۔۔دنیا وچ ہون والے ظلم بارے ایہ اپنی شاعری وچ کھل کے احتجاج کر دے وکھالی دیندے نیں ۔۔۔۔۔ایہناں دیاں غزلاں وچ ایہ احتجاج صاف طور تے نظر آوندا اے ۔۔۔۔ایہناں جنرل ایوب خان ،بھٹو ، ضیا ،نواز شریف تے بے نظیر بھٹو دا زمانہ ویکھیا اے ۔۔۔ ایناں نیکھل کے مزاحمتی شاعری کیتی اے” ۔۔۔

۔پنجابی زبان دے عالمی سفیر تے قائد پنجابی تحریک محترم الیاس گھمن ہوری سید تنویر بخاری نوں سلام عقیدت پیش کردے ہوئے لکھدے نیں۔۔
” تنویر بخاری اک شخص دا ناں نہیں ، اوہ اک دبستان نیں ، اک اسکول آف تھاٹ تے پنجابی دے لیجنڈ شاعر تے سوہجوان نیں ۔تنویر بخاری پنجابی زبان دا اوہ سرناواں اے جتھے سانوں پنجابی ادب دے سارے روپ نظریں آوندے نیں ۔اونہاں جدید یاں نویں رنگ دی شاعری ودھیا ڈھنگ نال کیتی اے ۔جیویں ساڈیاں پرانیاں صنفاں جہڑیاں صدیاں توں شروع ہویاں بھانویں اوہ ماہیا ، ٹپے، بولیاں ، ڈھوڈ ، سوائے ہون اونہاں ساریاں پرانیاں صنفان بارے جانکاری ایہناں کول ای ملدی اے ۔۔اونہاں نے اینہاں صنفاں نوں ساریاں نال سانجھا وی کیتا اے ۔پنجابی ادب وچ تنویر بخاری ہوراں دا حصہ ہر پہلو توں بہت اہم اے ۔اونہاں چھوٹی توں چھوٹی سطح توں لے کے ایم ۔اے لیول دیاں بے شمار نصابی کتاباں وی لکھیاں __ایل ایل – بی دے سلیبس دیاں ساریاں کتاباں لکھیاں ۔۔ایس پکھوں وی کوئی انہاں دا ہم پلہ نہیں ۔۔۔تنویر بخاری ساریاں صنفاں دے ماہر نیں ۔غزل دے حوالے نال تنویر بخاری بہت وڈا نام اے ۔پنجابی نظم وچ وی اونہاں دا ناں سرفہرست اے ۔عروض نوں سمجھن دے حوالے نال تنویر بخاری اک وڈا ناں اے ۔۔ پرچہ کاری ، مصوری وچ وی اوناں دا ناں اچا اے ۔ اوہ چتر کار وی نیں ۔ اوہ اک وڈی شخصیت دے مالک لکھاری تے سوہجوان نیں ۔۔اینہاں دا درویشی والا پہلو سب توں وڈا اے ۔اوہ فنا فی الپنجابی صوفی شاعر ، پارکھ ، کھوج کار ، لغت ساز ، مورخ پرچہ کار تے خلافت دے منصب تے بیٹھے اک صوفی پیر وی نیں جنہاں نوں اسیں دنیا دے کسے وی وڈے لکھاری آگے مقابلہ لئی پیش کر سکنے آں ۔۔اوہ صرف تنویر بخاری دی ای ذات اے ۔۔۔۔۔۔۔پنجابی دا شملہ اچا کرن تے اسیں تنویر بخاری ہوراں نوں سانجھی سلامی پیش کرنے آں۔۔اوہناں دی کمی سانوں ہر محاذ تے محسوس ہوندی رہوے گی”۔۔
چمن میں آئے گی فصلِ بہاراں ہم نہیں ہوں گے
مارے ڈوبنے کے بعد ابھریں گے نئے تارے
جبینِ دہر پر چھٹکے گی افشاں ہم نہیں ہوں گے
ناب تری کا حلقہ احباب بہت وسیع ہے ۔آپ ای