محترمہ فاطمہ جناحؒ۔۔۔ جمہوریت دی علمبردار

عتیق انور راجہ

جولائی دے مہینے وچ اوہ مہربان شفیق خاتون ایس دنیا توں رخصت ہو گئی جہناں نے اپنی پوری زندگی ایس خطے دی زنانیاں نوں اعلیٰ مقام دوان وچ صرف کردتی
محترمہ فاطمہ جناحؒ دا صرف ایہہ اعزاز ای نہیں کہ اوہ ساڈے عظیم قائد محمد علی جناحؒ دی بھین سن۔ بلکہ اوہ اپنی ذات وچ وی بے مثال قائدانہ صلاحیتاں رکھدیاں سن۔ تحریک پاکستان وچ زنانیاں نوں منظم ‘ فعال تے متحرک کرنا محترمہ فاطمہ جناحؒ دا اک ناقابل فراموش کارنامہ اے۔ اوہ عزم راسخ‘ فراست‘ بصیرت‘ ایمان تے اخلاص جو قائداعظمؒ دی منفرد شخصیت دی پہچان سی۔ ایہہ سارے اوصاف محترمہ فاطمہ جناحؒ وچ وی موجود سن۔ ایہو وجہ اے کہ تحریک پاکستان مگروں پاکستان وچ جمہوری اقدار تے عوام دے بنیادی حقوق دے تحفظ دی جنگ وچ وی فاطمہ جناحؒ دا کردار سب توں ممتاز تے نمایاں رہیا۔ فاطمہ جناحؒ خود کدی پاکستان دی حکمران نہیں رہیاں لیکن پاکستان دی ترقی‘ حفاظت تے خوشحالی دا نصب العین کدی اوہناں دی نظراں توں اوجھل نہیں ہویا تے اوہناں نے پاکستان دے ایسے حکمراناں نوں ہمیشہ کھل کے اپنی بے لاگ تنقید دا نشانہ بنایا جہناں نے عوام نوں حقیقی آزادی تے اوہناں دے بنیادی جمہوری حقوق توں محروم رکھن دی کوشش کیتی۔ محترمہ فاطمہ جناحؒ دے دل وچ کدی اقتدار دی خواہشاں وی پیدا نہیں ہوئیاں لیکن اوہناں دی شخصیت کدی خوف تے مصلحت دا شکار وی نہیں ہوئی۔ جہناں حکمراناں نے وی جمہوری اداریاں تے روایتاں نوں ملک وچ کمزور رکھن دی سازشاں کیتیاں۔ فاطمہ جناحؒ نے اوہناں حکمراناں دا جرات مندی تے ایمانداری نال محاسبہ کیتا کیوں جے اوہناں نوں اپنی ذات لئی کجھ وی نہیں چاہیدا سی۔
اوہناں نوں جے کجھ عزیز سی تے اوہ پاکستان دا قومی مفاد سی تے پاکستان دے اجتماعی مفاد لئی فاطمہ جناحؒ اپنی جان نوں خطرے وچ وی پا کے ایسی سچائی دے اظہار توں گریز نہیں کردیاں سن جہنوں قومی مفاد لئی ناگزیر خیال کردیاں سن۔ قوم تے ملک دے مفاد لئی جس وی فیصلے نوں محترمہ جناحؒ درست سمجھدیاں اوہ اوہدے اتے مضبوط چٹان وانگوں قائم رہندیاں تے کدی کسے خوف تے لالچ دے کان اوہناں دے پائے استقلال وچ لغزش پیدا نہیں ہوئیاں۔ محترمہ فاطمہ جناح ایس افسوسناک صورتحال اتے ہمیشہ غمزدہ وی رہیاں کہ قائداعظمؒ مگروں اسیں اوہناں دے اصولاں تے آدرشاں نوں فراموش کر دتا تے اسیں اوہ رستہ تے تعلیمات چھڈ دتیاں جہدے مطابق قائداعظمؒ پاکستان نوں تعمیر کرناچاہندے سن۔
محترمہ فاطمہ جناحؒ نے قائداعظمؒ مگروں ہر حکمران نوں ایہہ بھلیا ہویا سبق یاد دوان دی کوشش کیتی کہ پاکستان دی آزادی دامقصد محض مسلماناں لئی اک وکھری مملکت دا قیام نہیں سی بلکہ مملکت پاکستان دی تخلیق اک عظیم مقصد دے حصول لئی سی تے اوہ مقصد ایہہ سی کہ مسلمان اپنی آزاد تے خودمختار مملکت وچ اپنی تہذیب تے ثقافت دے مطابق زندگی بسر کر سکن تے جتھے اسیں اسلامی سماجی انصاف دے اصولاں اتے عمل کر سکیے۔ فاطمہ جناح اپنے خطاباں وچ اوہناں حالات اتے وی ہمیشہ افسوس تے تشویش دا اظہار کردیاں رہیاں کہ اوہ قوم جہنے انسانی تریخ دی شدید ترین مخالفت دے باوجود اک مختصر مدت وچ اپنے لئی اک آزاد مملکت حاصل کر لیتی۔
ہن اوہ قوم ایس جوش و جذبہ توں کیوں محروم کردتی گئی جہڑی کہ اک نویں ملک دی تعمیرو ترقی لئی بہت ضروری سی۔ محترمہ فاطمہ جناحؒ آکھیا کردیاں سن کہ پاکستانی قوم وچ تے اوہو خصوصیات تے صلاحیتاں موجود نیں جہڑی تحریک پاکستان دی کامیابی دا کارن بنیاں لیکن قائداعظمؒ مگروں ذاتی اغراض تے اقتدار دی خواہشاں غالب آ گئیاں جہدی وجہ نال قوم دی امیداں مایوسی وچ تبدیل ہو گئیاں تے اوہو قوم جہنے قائداعظمؒ دی عظیم قیادت وچ آزادی حاصل کیتی جدوجہد دی راہ وچ آن والے پہاڑاں دی وی پرواہ نہیں کیتی سی ہن ایس قوم دے ولولے مرجھا کے رہ گئے نیں۔
1957 وچ فاطمہ جناحؒ نے اپنی اک تقریر وچ پاکستان دے عدم استحکام تے ترقی تے خوشحالی دی منزل توں محروم رہن دی وجہ ایہہ بیان کیتی سی کہ ملک دی تقدیر اتے اوہ حکمران قابض ہو چکے نیں جہڑے نہ تے پاکستان دے بنیادی نظریے اتے یقین رکھدے نیں تے نہ ای حصول پاکستان دی تحریک وچ جہناں دا کوئی کردار سی۔ قیام پاکستان دے کجھ سالاں مگروں ای ایتھے ملک غلام محمد تے سکندر مرزا جئے حکمراناں دے مسلط ہو جان نال ساڈی تیرہ بختی دا آغاز ہو گیا۔ ذاتی اعراض تے اقتدار دے حریص اوہناں حکمراناں دی وجہ نال پاکستان دے عوام دی زندگی تلخ توں تلخ تر ہوندی چلی گئی۔ محترمہ فاطمہ جناح جہڑی پاکستانی قوم دی ماں وی سن اوہناں لئی قوم دے ایہہ دکھ ناقابل برداشت سن۔ فاطمہ جناحؒ نے اوس دور وچ فرمایا کہ پاکستان دی آزادی دا ایہہ مقصد ہر گز نہیں سی کہ ایتھے کجھ خودغرض لوگ غیر جمہوری رستیاں توں ملک دے سیاہ و سفید دے مالک بن جان تے اوہناں دی غلط پالیسیاں دی وجہ نال کجھ لوک امیرتوں امیر تر ہوندے چلے جان تے باقی ساری قوم غربت تے محرومیاں دی چکی وچ پسن لئی چھڈ دتی جاوے۔ فاطمہ جناحؒ دا ایہہ موقف سی کہ ساڈی قوم دی سیاسی آزادی معاشی خوشحالی دے بغیر بے معنی اے لیکن ساڈی بدقسمتی ایہہ اے کہ قوم نوں سیاسی حقوق توں وی محروم رکھیا جا رہیا اے تے عوام نوں زندگی دی بنیادی سہولتاں وی میسر نہیں۔ اسیں بطور قوم اوس ویلے تک اک آزاد تے باوقار قوم کہلان دا حق نہیں رکھدے جدوں تک ساڈے ملک دے عام شہری ترقی تے خوشحالی دی راہ اتے گامزن نہ ہو جان۔ محترمہ فاطمہ جناحؒ دی ایہہ دو ٹوک رائے سی کہ جدوں تک اسیں ملک وچ اسلامی سماجی انصاف دے اصولاں نوں جاری و ساری کرن وچ کامیاب نہیں ہوندے۔ اوس ویلے تک حصول آزادی دے تقاضے پورے نہیں ہو سکدے۔ جدوں تک ایس ملک وچ عام آدمی نوں اسیں روزگار‘ معاشی خوشحالی‘ عزت‘ جان و مال دا تحفظ‘ صحت تے تعلیم دی سہولتاں دی ضمانت نہیں دے سکدے۔ اوس ویلے تک اسیں ایہہ دعویٰ کیویں کر سکنے آں کہ ساڈی غلامی دا دور ختم ہو چکیا اے۔ جے اسیں ایہہ ویکھنا ہووے کہ قیام پاکستان دے مقاصد دی تکمیل وچ اسیں کس حد تک کامیاب ہوئے آں تے سانوں ایہہ جائزہ لینا ہووے گا کہ اسیں غریب عوام دی زندگیاں وچ کتھوں تک بہتری لیا سکے آں تے اوہناں دے دامن نوں خوشیاں نال بھر چکے آں۔ محترمہ فاطمہ جناحؒ نے فرمایا کہ جے ساڈے ملک وچ جمہوری اداریاں نوں نارمل تے معمول دے طریقیاں نال کم کرن دتا جاندا تے حکمران خود نوں عوام دے سامنے جواب دہ سمجھدے تے ساڈے ملک وچ کدی غیریقینی صورتحال پیدا نہ ہوندی تے نہ ای قومی اتحاد ایس طرحاں پارہ پارہ ہوندا جیویں سکندر مرزا تے مگروں جنرل ایوب خاں دی فوجی آمریت دی وجہ نال ملک دے استحکام تے سلامتی نوں نقصان پہنچدا۔ جدوں عوام دی رائے منشا نوں نظرانداز کرنا شروع کر دتا جاندا اے تے جدوں ریاست دے جمہوری اداریاں نوں مستحکم نہیں ہون دتا جاندا تے فیر ریاست مضبوط ہون دے بجائے کمزور ہونا شروع ہو جاندی اے۔ محترمہ فاطمہ جناح دا ارشاد سی کہ اک جمہوری ملک دی لازمی شرط ایہہ وی اے کہ اوتھے قنون دی حکمرانی ہووے تے بادشاہ توں لے کے عام بندے تک سب نوں قنون دے سامنے سرتسلیم خم کرنا پووے۔ جدوں بلند توں بلند مرتبہ رکھن والا شخص تے طاقتور ترین ادارے سب قنون دی بالادستی نوں تسلیم کرن گے تے قنون دا احترام نہ کرن والے افراد چاہے اوہ کنے وی بااثر کیوں نہ ہون سزا توں نہیں بچن گے تے فیر ملک ترقی کردے تے مضبوط ہوندے نیں۔ محترمہ فاطمہ جناحؒ نے جنرل ایوب خاں دی ایس سوچ تے عمل نوں ملک لئی خطرناک قرار دتا سی کہ جہڑے ملک دی تخلیق ای خالص جمہوری جدوجہد تے تحریک دے نتیجہ وچ ممکن ہوئی اوس ملک دے عوام دے بالغ رائے دہی دے حق تے اپنے نمائندے براہ راست اپنے ووٹاں دے ذریعے منتخب کرن دے عمل توں محروم کردتا گیا اے۔ جے آزادی توں پہلاں مسلماناں نوں براہ راست اپنے ووٹ دے استعمال دا حق نہ دتا جاندا تے پاکستان دا قیام کدی ممکن نہ ہوندا۔ ایہہ خطرناک بلکہ شرمناک گل وی اے کہ جنرل ایوب خاں خود نوں عقل و دانش دا نمونہ سمجھدے نیں تے عوام نوں اینا باشعور نہ سمجھیا جاوے کہ اوہ براہ راست اپنے ووٹاں توں اپنے نمائندیاں نوں منتخب کرن دی اہلیت رکھدے جدوں عوام نوں اپنے سیاسی نمائندے براہ راست اوہناں دے ووٹاں توں منتخب کرن دا حق نہیں دتا جاوے گا تے فیر سیاست دان خود نوں عوام دے سامنے جواب دہ نہیں سمجھدے۔ ایس نتیجے وچ اوہ خرابیاں پیدا ہوئیاں نیں جہڑیاں آخرکار ملک و قوم لئی تباہ کن ثابت ہوندیاں نیں ۔ ملک وچ اخوت تے مساوات تے سماجی انصاف اتے مبنی نظام وی ایسے صورت وچ قائم ہو سکدا اے جدوں سیاسی نمائندے عوام دے سامنے جوابدہ ہون۔ ایہہ ملک ایس لئی حاصل نہیں کیتا گیا کہ ایتھے چند مراعات یافتہ لوک کسے نہ کسے طریقے نال ملک دے سارے وسائل اتے قبضہ کر لین تے اوہناں دا نصب العین عوام دی ترقی دے بجائے صرف اپنے لئی جائز تے ناجائز ذرائع توں دولت جمع کرنا قرار پا جاوے۔ جدوں تک ملک دے امورسرانجام دین وچ عوام دی رائے نوں فوقیت نہیں دتی جاوے گی تے جدوں تک جمہوری طریقیاں نال ملکی نظام نوں نہیں چلایا جاوے گا اوس ویلے تک ایہہ ضمانت نہیں دتی جا سکدی کہ ملک دے حکمران عوام دی ضرورتاں‘ حاجتاں تے خواہشاں دے مطابق کم کرن گے۔ مادر ملت محترمہ فاطمہ جناحؒ نے فرمایا کہ میں قائداعظمؒ دے اصولاں تے نظریات نوں نظرانداز کرن اتے خموش نہیں رہ سکدی تے نہ ای میں اوہناں خودغرض‘ بددیانت تے آمرانہ طرزعمل رکھن والے حکمراناں دی قوم دشمن پالیسیاں اتے چپ رہواں گی جہناں نے عوام نوں بنیادی حقوق توں محروم کردتا اے تے خاص طورتے عوام دا ایہہ حق وی غصب کر لیتا اے کہ ہن عوام اپنی قیادت تے رہنمائی لئی اپنے نمائندے وی خود منتخب نہیں کر سکدے۔ جدوں جنرل ایوب خاں دے مارشل لا دے دور وچ عوام اتے اک خوف مسلط سی تے فوجی آمریت دے خلاف کسے نوں دم مارن دی جرات نہیں سی۔ اوس ویلے محترمہ فاطمہ جناحؒ نے ایہہ فیصلہ کیتا کہ اوہ جنرل ایوب خاں دے ظلم‘ دھاندلی‘ دھونس تے مکروفن دا مقابلہ خود کرن گئیاں تے اک فوجی ڈکٹیٹر دی بے لگام ہو چکی فسطائیت دا رستہ روکن لئی صدارتی انتخاب دے معرکہ وچ خود حصہ لین گئیاں۔ قوم نے والہانہ طور تے محترمہ فاطمہ جناحؒ دے ایس فیصلے دا خیر مقدم کیتا۔ عوام دے جوش و جذبہ تے قائداعظمؒ دی ہمشیرہ فاطمہ جناحؒ نال محبت تے عقیدت دا ایہہ عالم سی کہ جنرل ایوب خاں نوں اپنی شکست دیوار اتے لکھی ہوئی نظر آن لگی۔ جے ایہہ الیکشن عوام دے براہ راست ووٹاں نال ہوندا تے جنرل ایوب خاں دی عبرتناک شکست یقینی سی۔ عوام دے بجائے صرف اسی ہزار بی ڈی ممبراں نوں ووٹ دین دا حق دتا گیا۔ ایہناں ووٹاں نوں ڈرانا‘ دھمکانا‘ خریدنا تے جھکانا اک آسان کم سی۔ جنرل ایوب خاں دھونس تے دھاندلی دے ذریعے ایہہ الیکشن تے جت گئے لیکن عوام دی نظراں وچ اوہناں دی عزت‘ وقار تے ساکھ سب کجھ ختم ہو کے رہ گئے۔ محترمہ فاطمہ جناحؒ دی جرات تے للکار دے کارن جنرل ایوب خاں دی حکومت اندروں بالکل کمزور ہو گئی۔ عوام نوں ایہہ دکھ سی کہ قائداعظمؒ دی بھین نوں دھونس تے دھاندلی دے ذریعے شکست دتی گئی اے تے جنرل ایوب خاں دی فتح مصنوعی اے۔ عوام نے جنرل ایوب خاں دے ظلم‘ دھونس تے دھاندلی دا بدلہ کجھ سال مگروں ای اک تحریک دی صورت وچ لے لیتا تے جنرل ایوب خاں نوں حکومت چھڈن اتے مجبور کردتا گیا۔ مادر ملت ایس تحریک توں پہلاں ای اگرچہ وفات پا چکیاں سن لیکن عوام وچ اک فوجی آمر دے خلاف جدوجہد دی ہمت‘ حوصلہ ‘ جرات تے ولولہ محترمہ فاطمہ جناحؒ دی وجہ نال پیدا ہویا۔ جنرل ایوب خاں نوں اگر عوام دی طاقت دے سامنے اپنا سر جھکاناپیا تے ایہہ فتح دراصل فاطمہ جناحؒ ای دی سی۔ محترمہ فاطمہ جناحؒ نے عوام دے دلاں توں آمریت دا خوف ختم کردتا سی۔ مادر ملت اگر جمہوری تحریک دی خود قیادت کرن اتے آمادہ نہ ہوندیاں تے فوجی آمریت دی تریک رات کدی ختم نہ ہوندی۔ اج وی جے ملک وچ جمہوریت جہڑے انداز تے جہڑی شکل وچ وی موجود اے تے جمہوری ادارے جہڑے وی حال وچ کم کر رہے نیں تے چمنستان پاکستان وچ جمہوریت دی جہڑی وی بہار اپنا وجود رکھدی اے اوہدے وچ اسیں مادر ملت دے جمہوری سفر نوں نظرانداز نہیں کر سکدے۔ ایس ملک وچ آمریت دی ظلمت دے خاتمے تے سویر جمہوریت دے طلوع دا ذکر جدوں وی ہووے گا فاطمہ جناحؒ دا کردار‘ ثابت قدمی تے اصول پسندی سانوں ضرور یاد آوے گی۔
جولائی دے مہینے وچ اوہ مہربان شفیق خاتون ایس دنیا توں رخصت ہو گئی جہناں نے اپنی پوری زندگی ایس خطے دی زنانیاں نوں اعلیٰ مقام دوان وچ صرف کردتی۔ درسی کتاباں وچ کجھ حد تک مادر ملت دے بارے پڑھیا سی۔ اوہدے مطابق محترمہ فاطمہ جناحؒ نوں ساڈے ماہرین تریخ تے سیاست قائداعظمؒ دے گھر دی دیکھ بھال کرن والی بھین دے حوالے نال بہت اُچا مقام دتا اے لیکن جدوں جدوں تریخ دے صفحے الٹان دی کوشش کیتی تے پتہ چلیا کہ مادر ملت محترمہ فاطمہ جناحؒ نے قیام پاکستان توں تے پاکستان بنن دی ملکی سیاست لئی جہڑی خدمات سرانجام دتیاں سن اوہناں نوں نویں نسل دے سامنے لیان دی ویسے کوشش نہیں کیتی گئی جیویں کرن دا حق سی۔ محترمہ فاطمہ جناح 30جولائی 1891 نوں کراچی وچ پیدا ہوئیاں۔ تہاڈے والد دا نام جناح پونجا تے والدہ دا نام مٹھی بائی سی۔ فاطمہ جناح دے چھ ہور بھین بھرا سن۔ قائداعظمؒ مگروں رحمت‘ مریم‘ احمد علی‘ شیریں‘ فاطمہ جناح تے بندے علی تولد ہوئے۔ تسیں قائداعظمؒ توں عمر وچ بہت چھوٹی سن۔ اجے صرف دو ای سال دی سن کہ تہاڈی والدہ مٹھی بائی دی موت دا دکھ جھیلنا پیا۔ 1895 وچ تہاڈے والد جناح پونجا تہانوں اپنے نال لے کے مستقل طور تے ممبئی وچ رہائش پذیر ہو گئے۔ جدوں تہاڈی عمر صرف دس سال سی تے تہانوں والد دی شفقت توں وی محروم ہونا پیا۔ قائداعظمؒ نے محترمہ فاطمہ جناحؒ نوں ابتدائی تعلیم لئی ہائی سکول کھنڈالہ وچ داخل کرا دتا۔ 1910 وچ اوہناں نے میٹرک تے 1913 وچ سینئرکیمبرج دا امتحان پرائیویٹ طالبہ دی حیثیت نال پاس کیتا۔ 1922ء وچ تسیں ڈینٹیسٹ دی تعلیم مکمل کر لیتی تے اگلے ای سال 1923 وچ ممبئی وچ ڈینٹل کلینک کھول کے پریکٹس شروع کیتی۔ تاہم 1929وچ جدوں قائداعظم محمد علی جناحؒ دی زوجہ رتن بائی دا انتقال ہویا تے اوہناں نے اپنی زندگی بھرا دی خدمت لئی وقف کرن دا فیصلہ کر لیتا۔ اوہناں دی دیکھ بھال دی غرض نال اوہناں دے نال رہن لگیاں۔ اوہدے مگروں محترمہ فاطمہ جناحؒ دی زندگی دا مقصد بھرا دی خدمت تے ہر میدان وچ اوہناں دا ساتھ دینا بن گیا سی۔ اوہناں نے نہ صرف نجی زندگی وچ بلکہ سیاسی زندگی وچ وی قائداعظم محمد علی جناحؒ دا ساتھ دیندے ہوئے آل انڈیا مسلم لیگ دے سالانہ اجلاس وچ رلت کیتی۔ 1940 ء وچ جدوں قائداعظمؒ تقسیم ہند دی تریخ ساز قرارداد وچ رلت لئی لہور تشریف لیائے تے محترمہ فاطمہ جناحؒ وی اوہناں دے نال سن۔ محترمہ فاطمہ جناحؒ نے تحریک پاکستان دے دوران قائداعظمؒ دا جس طرح ساتھ دتا تے اوہناں پاروں برصغیر دے گلی کوچیاں وچ مرداں دے نال نال زنانیاں وی سرگرم ہون لگیاں۔ اوہ تعلیم نسواں دی اہمیت توں بخوبی واقف سن۔ اوہ اپنے لندن وچ قیام دے دوران ایس حقیقت توں آگاہ ہو چکیاں سن کہ انگریز زنانیاں تعلیم وچ برصغیر پاک و ہند دی مسلم زنانیاں دے مقابلے وچ بہت اَگے سن۔ محترمہ فاطمہ جناحؒ نے مسلم زنانیاں دی بیداری دا ذمہ لیتا تے قیام پاکستان توں پہلاں ای کئی شہراں وچ خواتین دے تعلیمی مراکز قائم کیتے جہناں وچ سلائی کڑھائی دے مراکز وی کھولے۔ قیام پاکستان مگروں 25 دسمبر 1955ء نوں خاتون پاکستان سکول کراچی وچ کھولیا۔ محترمہ فاطمہ جناحؒ ہر مقام تے ہر میدان وچ زنانیاں نوں مرداں دے شانہ بشانہ ویکھن دی خواہاں سن۔ اوہ جدوں تک زندہ رہیاں اوہدوں تک اوہناں نے زنانیاں دی ہر طرح نال حوصلہ افزائی کیتی۔ اوہ لٹے پٹے مہاجراں لئی اک مشعل راہ سن۔اوہناں نے زنانیاں نوں گھراں توں کڈ کے خدمت خلق لئی آمادہ کیتا۔ فاطمہ جناحؒ بیماری تے ضعیفی وچ وی دن رات محنت کردیاں‘ کدی کیمپاں دا دورہ کردیاں تے کدی سکولاں دے افتتاح وچ شریک وکھائی دیندیاں۔ اوہناں دے نال کم کرن والی زنانیاں دے حوصلے اوہناں نوں ویکھ کے اچے رہندے سن۔ تسیں 1955 وچ ’’مائی برادر‘‘ کتاب لکھی لیکن ایہہ اسٹیبلشمنٹ نے کتاب دی اشاعت رکوا دتی تے فیر 32سال مگروں 1987 وچ اوہ شائع ہو سکی۔ محترمہ فاطمہ جناحؒ نے 1965 وچ فوجی آمر ایوب خان دے خلاف صدارتی انتخاب وچ بھرویں انداز وچ حصہ لیتا۔ آمر تے اوہدے چمچیاں ولوں سیاسی دھاندلی‘ تہاڈی ذات اتے الزامات تے کردارکشی دے باوجود پاکستان دے سب توں وڈے شہرا کراچی تے ڈھاکہ وچ کامیابی حاصل کیتی۔
9جولائی 1967 دی رات سوندیاں ای مادر ملت ایس دنیا توں پردہ کر گئیاں۔ بے شک مادر ملت پاکستان دی سیاسی تریخ دی معزز ترین ہستیاں وچوں اک نیں۔ تہاڈی آخری رسومات وچ تقریباً ڈیڑھ لکھ بندے شریک ہوئے۔ تحریک پاکستان وچ تہاڈی مثال جدوجہد تے اپنے بھرا نال عقیدت دی وجہ نال تہانوں مادر ملت دا لقب دتا گیا۔
بینظیر دے قتل یا شہادت مگروں جے بے نظیر انکم سپورٹ پروگرام شروع ہو سکدا اے تے مادر ملت دی سیاسی خدمات دا اعتراف کردے ہوئے قوم دی ماں محترمہ فاطمہ جناحؒ دے نام تے وی کوئی ایسا مدد کارڈ ضرور جاری ہونا چاہیدا اے کہ جہدے توں اک پاسے ملکی عوام نوں مادر ملت دے کارنامے یاد رہن تے دوجے پاسے عوام دی حقیقی ہمدرد دے نام تے لوکاں دے دکھ درد گھٹ ہون دا سلسلہ چل نکلے۔