بریگیڈیئر (ر) صولت رضا دے غیر فوجی کالم

آصف بھلی

صولت رضا فوج وچ تقریباً 31ورھے لنگھان مگروں جولائی 2003ء وچ بطور بریگیڈیئر ریٹائر ہوئے۔ فوج وچ کمیشن لین توں پہلاں اوہ ایم اے صحافت کر چکے سن تے اک سال تک صحافت دے پیشہ نال جڑے رہے لیکن میرا خیال اے کہ اوہناں دی حیاتی دے جہڑے 31 ورھے فوج وچ لنگھے ایس دوران وی اوہناں دے اندر دا صحافی زندہ رہیا۔ اک صحافی وچ تسس‘ کھوج‘ جستجو تے تلاش دا جہڑا مادہ تے جوہر ہوندا اے اوہ ہمیشہ اوہناں دے نال رہیا۔ صولت رضا چونکہ فوج دے شعبہ آئی ایس پی آر وچ سن ایس لئی اوہ فوج وچ ہوندے ہوئے وی صحافت توں وکھ کدی نہیں رہے۔ صحافت تے صحافیاں دے نال اوہناں دارشتہ کدی نہیں ٹٹیا۔ علامہ اقبال نے کہیا سی کہ
موج ہے دریا میں اور بیرون دریا کچھ نہیں
صولت رضا بیرون دریا کدی نہیں رہے۔ صولت رضا نے فوج تے صحافت وچ پل دا کم کیتا۔ دریا دا اک کنڈا فوج سی تے دوجا کنڈا صحافت۔ صولت رضا اک ماہر تیراک وانگوں ایہناں دونویں کنڈیاں وچ تیردے رہے۔ صولت رضا دا کمال ایہ سی کہ جنا عرصہ اوہ آئی ایس پی آر وچ رہے اوہناں نے دریا دے دونویں کنڈے فوج تے اہل صحافت وچ کدی شکرونجی پیدا نہیں ہون دتی۔ جیویں بریگیڈیئر (ر) صولت رضا دا اپنی 31 سالہ فوجی زندگی وچ بڑا منفرد تے باوقار کردار رہیا ایسے طرحاں صولت رضا نے جدوں آئی ایس پی آر توں ازخود ریٹائرمنٹ لیتی تے اوہدے وچ وی عزت‘ وقار تے شان دا اک منفرد پہلو سی۔ جدوں پی ایم اے کاکول وچ صولت رضا دے اک کورس میٹ شوکت سلطان نوں بریگیڈیئر دے عہدے توں میجر جنرل دے منصب اتے ترقی دے کے آئی ایس پی آر وچ تعینات کیتا گیا تے صولت رضا دی ملازمت وچ اجے نو سال دی مدت باقی سی۔ سرکاری ملازمت وچ نو سال دے عرصے وچ اک بریگیڈیئر دے عہدے اتے فائز افسر لئی بڑی کوشش سی مگر صولت رضا نوں اک لمحے لئے وی تردد یا فکر لاحق نہ ہوئی تے اوہناں نے اپنے والد گرامی نال مشورے مگروں آئی ایس پی آر توں ریٹائرمنٹ دا فیصلہ کر لیتا۔ بریگیڈیئر دا عہدہ قربان کیتا تے صولت رضا نوں نیشنل یونیورسٹی آف ماڈرن لینگویج اسلام آباد وچ شعبہ ابلاغیات دے بانی سربراہ دا اعزاز حاصل ہو گیا۔ ایس دوران صولت رضا نے اخباراں وچ کالم لکھن دا فیصلہ کیتا۔ اوہناں دے کالم دا مستقل نام ’’غیر فوجی کالم‘‘ قرار پایا۔ ایہہ نام ایس اعتبار نال منفرد سی کہ کالم نویس اگرچہ اک ریٹائرڈ بریگیڈیئر سی لیکن صحافت دے میدان توں صولت رضا کدی غیر حاضر نہیں رہیا۔ ایس لئی اوہناں نے اپنی سوچ و بچار تے تجزیاں نوں قارئین تک پہنچان لئی ’’غیر فوجی کالم‘‘ دے نام ای نوں موزوں سمجھیا۔ صولت رضا دی نامکمل خود نوشت تے حال ای وچ ’’پیچ و تاب زندگی‘‘ دے نام توں شائع ہوئی اے لیکن ایس توں پہلاں اوہناں دے منتخب کالماں دا مجموعہ ’’غیر فوجی کالم‘‘ 2016 وچ شائع ہویا سی۔ صولت رضا دے کالماں وچ قلم دی غیر معمولی روانہ ویکھ کے میرے ایس خیال دی توثیق ہو جاندی اے کہ صولت رضا دا رشتہ قلم نال کدی نہیں ٹٹیا۔ خالد علیگ دا اک شعر اے:
ہم صبح پرستوں کی یہ ریت پرانی ہے
ہاتھوں میں قلم رکھنا یا ہاتھ قلم رکھنا
صولت رضا دے ہتھ تے قلم نہیں اے لیکن اوہناں دے سلامت ہتھاں وچ قلم ہمیشہ رہیا اے ایس لئی اوہناں دے ’’غیر فوجی کالم‘‘ صحافتی کالماں وچ عمدہ مثال نیں۔ صولت رضا دے کالماں دا نمایاں ترین پہلو اوہ معلومات تے راز نیں جہناں تک رسائی آئی ایس پی آر دے کسی اعلیٰ ترین افسر لئی ای ممکن ہو سکدی سی۔ صولت رضا نے اپنے اک کالم وچ 1992وچ جاری کیتی گئی پریس ریلیز دا اک قصہ بڑے دلچسپ انداز وچ بیان کیتا اے۔ سندھ وچ جاری اپریشن کلین اپ دے حوالے نال اک اہم اجلاس دی پریس ریلیز دا ڈرافٹ اک بریگیڈیئر نے تیار کیتا۔ جنرل آصف نواز نے ایس پریس ریلیز دی منظوری دتی مگر اوس ویلے دے وزیراعظم نواز شریف نے وی ایس پریس ریلیز نوں اوکے کردتا مگر ایہہ وی کہیا کہ میڈیا نوں جاری کرن توں پہلاں ایہہ پریس ریلیز صدر مملکت غلام اسحاق خان نوں وی وکھانا ضروری اے۔ جدوں صدر مملکت دے کول صولت رضا اوہ پریس ریلیز لے کے ایوان صدر پہنچے۔ صدر پاکستان غلام اسحاق خان نے اوس پریس ریلیز دا مفہوم تے تبدیل نہیں کیتا لیکن اک ’’ماہر نیوز ایڈیٹر‘‘ دے طور تے اوہناں نے پریس ریلیز دا خوب اپریشن کیتا تے پریس ریلیز دے تقریباً ہر جملے نوں بہتر تے فیر ہور بہتر بنان دی کوشش کیتی۔ صولت رضا نے ایس پریس ریلیز دا حوالہ دے کے اپنے کالم وچ ایس حقیقت دا انکشاف کیتا کہ 1992 وچ پاکستان دا نظام حکومت کجھ ایسا سی کہ جسم اک سی تے اوہدے اتے تن سر سی۔ صدر مملکت‘ وزیراعظم تے چیف آف آرمی سٹاف۔ صولت رضا نے اپنے ایس کالم وچ سانوں ایہہ دسیا اے کہ اک دھڑ اتے تن سراں والے نظام حکومت نوں پاکستان وچ گورنر جنرل ملک غلام محمود نے متعارف کروایا سی تے فیر صدر مملکت غلام اسحاق نے اک دھڑ اتے تن سراں والے نظام حکومت دے سلسلہ نوں ہور تقویت دتی۔ غلام اسحاق خان نے ایسے نظام حکومت دے بل تے اپنے اختیارات دا غلط استعمال کردیاں دو واری ملک وچ منتخب حکومتاں نوں ختم کیتا۔ محترم صولت رضا نے غلام اسحاق خان دی شخصیت دا تجزیہ کردیاں لکھیا اے کہ اوہ اک محب وطن شخصیت سن۔اوہناں نوں اپنی ایمانداری تے ذاتی موقف دی سچائی اتے کامل یقین سی۔ البتہ اوہ اپنے مخالفاں تے اختلاف رائے رکھن والیاں دی دیانت تے حب الوطنی نوں شک دی نظر نال ویکھدے سن۔ پاکستانی سایست دا سب توں وڈا المیہ وی ایہو اے کہ ایتھے ہر حکمران محب وطن ہوندا اے تے حزب اختلاف نال تعلق رکھن والیاں دی حب الوطنی تے دیانت ہمیشہ مشکوک ہوندی اے۔ ’’ریاست دشمن‘‘ حزب اختلاف جدوں حکومت وچ آ جاندی اے تے فیر حب الوطنی اتے اجارہ داری صرف اوہدی ہوندی اے۔ صولت رضا کولوں رہنمائی لیندے ہوئے میں ایہہ گزارش کراں گا کہ ساڈے سیاسی تے فوجی حکمراناں دا ایہو طرزعمل پاکستان وچ مستقل سیاسی افراتفری‘ سماجی تنزلی تے معاشی زوال دا ذمہ دار اے۔
جناب صولت رضا نے اپنے اک کالم وچ پاکستان دے نظام عدل تے اعلیٰ ترین عدالتاں دے ججاں دے کردار نوں وی اپنے مخصوص انداز تحریر وچ بڑی خوبصورتی نال بے نقاب کیتا اے۔ اوہناں دی تحریر دے اسلوب نوں تسیں ’’نرم دم گفتگو‘‘ قرار دے سکدے او لیکن اوہناں دی ضرب ہمیشہ کاری ہوندی اے۔ اپنے کالم ’’پچاس پونڈ وزنی کیک‘‘ وچ صولت رضا نے پاکستان دی اعلیٰ ترین عدالتاں دے ججاں اتے اپنی قلم کمان نال خوب تیر برسائے نیں۔ اوہناں نے سپریم کورٹ ولوں ذوالفقار علی بھٹو دی سزائے موت دی توثیق کرن والے فیصلے دا حوالہ دتا اے۔ جسٹس ڈاکٹر نسیم حسن شاہ وی اوہناں ججاں وچ شامل سن جہناں نے سپریم کورٹ وچ بیٹھ کے ذوالفقار علی بھٹو دی پھانسی دے حق وچ فیصلہ دتا سی۔ فیر جسٹس نسیم حسن شاہ نے اک کتاب لکھی جہدے وچ ایہہ تسلیم کیتا گیا سی کہ سپریم کورٹ تے بھٹو نوں سزائے موت دین دے ہائیکورٹ دے فیصلہ دی توثیق کرن لئی فوجی حکومت ولوں دبائو پایا گیا۔ صولت رضا نے جسٹس نسیم حسن شاہ دی کتاب نوں اک ’’وعدہ معاف جج‘‘ دی کہانی قرار دتا اے۔ صولت رضا نوں ایہہ وی شکوہ اے کہ آخر ساڈے محترم جج صاحبان غیر عدالتی دبائو دے موقع تے مستعفی کیوں نہیں ہو جاندے۔ ریٹائرمنٹ مگروں عدالتی ناانصافیاں دی شرمناک کہانی بیان کرن توں بہتر سی کہ ججز اپنے ہتھاں توں انصاف نوں قتل کرن توں پہلاں خود سپریم کورٹ توں استعفیٰ دے دیندے یا انصاف نوں ذبح کرن توں انکار کردیندے مگر ساڈی اعلیٰ عدالتاں دے ججاں وچ اینا دم خم کتھے۔ جدوں گورنر جنرل ملک غلام محمد نے دستور ساز اسمبلی نوں توڑیا‘ جدوں پاکستان وچ پہلا مارشل لا نافذ ہویا تے سکندر مرزا مگروں فوجی آمر جنرل ایوب خان نے اقتدار سنبھالیا۔ ایسے طرحاں جدوں جنرل ضیاء الحق نے جولائی 1977 تے جنرل پرویز مشرف اکتوبر 1999وچ دستور پاکستان توں انحراف کردیاں اقتدار اتے غاصبانہ قبضے لئی شب خون ماریا تے سپریم کورٹ دے ججاں دا ایہہ کردار رہیا کہ
یہ ناداں گر گئے سجدوں میں جب وقت قیام آیا
صولت رضا نے اپنی کتاب وچ شامل اک کالم وچ جنرل کے ایم عارف دی اک کتاب دے حوالے توں ایہہ واقعہ وی بیان کیتا اے کہ جنرل ضیا الحق دے دور دے چیف جسٹس آف پاکستان جسٹس انوارالحق نے سید شریف الدین پیرزادہ نوں جدوں باقاعدہ فیصلہ سنان توں پہلاں ایہہ دس دتا کہ اوہ جنرل ضیاء الحق دے مارشل لا نافذ کرن دے اقدام نوں آئینی طور تے درست قرار دے رہے نیں تے جواباً شریف الدین پیرزادہ نے کہیا کہ جنرل ضیاء الحق دے مارشل لا نوں قنونی طور تے درست قرار دین دے نال نال تہانوں جنرل ضیاء الحق نوں آئین وچ ترمیم کرن دے اختیارات وی دینا ہون گے۔ سپیم کورٹ کسی وی صورت اک مارشل لا ایڈمنسٹریٹر نوں آئین وچ ترمیم دے اختیارات نہیں دے سکدی سی۔ لیکن شریف الدین پیرزادہ دی دھمکی اتے کہ جے سپریم کورٹ نے جنرل ضیاء الحق نوں آئین وچ ترمیم کرن دے اختیارات دے حق وچ فیصلہ نہ دتا تے جسٹس انوارالحق خود نوں چیف جسٹس آف پاکستان دے منصب توں فارغ سمجھو۔ سپریم کورٹ نے جنرل ضیاء الحق نوں آئین پاکستان وچ ترمیم دے اختیارات وی دے دتے ایس توں ودھ ظلم یا ایس توں ودھ دستور پاک دے نال بھونڈا مذاق سپریم کورٹ ہور کیہ کر سکدی سی۔ صولت رضا نے اپنے اک ہور کالم وچ ایہہ کڑوا سچ وی لکھیا اے کہ جنرل ضیاء الحق دے دور آمریت وچ ہائی کورٹس تے سپریم کورٹ وچ بعض ایسے جج صاحبان وی سن تے چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹر دے نال مصافحہ دی تصویراں اخباراں وچ شائع کروا کے اوہنوں اپنے لئی دنیا تے آخرت دی کامیابی سمجھدے سن۔ مقننہ‘ عدلیہ تے انتظامیہ سارے ادارے جنرل ضیاء الحق دی ذات وچ مرتکز ہو چکے سن۔ ایہہ سچائی صولت رضا دے ’’غیر فوجی کالم‘‘ وچ ای بیان کیتی جا سکدی سی کہ جنرل ضیاء الحق دے غیر جمہوری تے غیر آئینی دور وچ ریاست دے سارے ستون آمرانہ پالیسیاں کارن دیمک زدہ ہو چکے سن۔ پاکستان اوہ بدقسمت ملک اے جہنوں مارشل لا دی دیمک بار بار لگ چکی اے۔ 1971 وچ پاکستان ٹٹیا تے اوس ویلے وی اک فوجی ڈکٹیٹر جنرل یحییٰ خان دا پاکستان دی حکومت اتے غاصبانہ قبضہ سی۔ جنرل ایوب خان نے صرف1956دا آئین نہیں توڑیابلکہ اوہنے اپنے بنائے ہوئے دستور نوں اوس ویلے توڑ دتا سی جدوں اوہنے دستور دے مطابق اقتدار قومی اسمبلی نوں منتقل کرن دے بجائے اک تازہ دم چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹر جنرل یحییٰ خان نوں حکومت منتقل کردتی تے فیر جنرل یحییٰ خان دے قوم دے منتخب نمائندیاں نوں حکومت منتقل نہ کرن دے نتیجہ وچ قائداعظم دا پاکستان دو حصیاں وچ تقسیم ہو گیا۔ میں ایہہ نہیں کہندا کہ المیہ مشرقی پاکستان صرف جنرل ایوب خان تے جنرل یحییٰ خان دی غلط پالیسیاں تے درپردہ سازشاں دے نتیجہ وچ رونما ہویا۔ سقوط مشرقی پاکستان وچ ذوالفقار علی بھٹو تے شیخ مجیب الرحمن نے وی اپنا اپنا حصہ پایا تے فیر ساڈی عاقبت نااندیشیاں دا ساڈے ازلی دشمن بھارت نے وی پورا فیدہ چکیا۔
صولت رضا دے اک کالم وچ ایہہ خشبو دارجملہ وی موجود اے کہ اوہناں نے چیف آف آرمی سٹاف جنرل پرویز مشرف تے مسلم لیگ ق دے سیاسی عقد نوں بدوبدار رفاقت قرار دتا۔ صولت رضا نے اپنے کالماں وچ ایسے سیاستداناں اتے وی سخت تنقید کیتی جو صرف اپنے مفادات تے ہوس اقتدار لئی فوجی وردی نوں اگے کر دیندے نیں یا خود فوجی وردی دے پچھے لک جاندے نیں۔ صولت رضا دا ایہہ تجزیہ وی مکمل طور تے درست اے کہ پاکستان دی ریاست دے نظام حکمرانی نوں وگاڑن دے صرف فوجی حکمران ای ذمہ واری نہیں نیں ساڈے سیاستداناں نے وی دامے درمے سخنے سیاست دا چہرہ وگاڑن وچ بھرواں کردار ادا کیتا اے۔ حصہ بقدر جثہ دے اصول دے تحت جہناں دے کول بوہتی طاقت سی تے جہڑے بوقت ضرورت لاٹھی گولی دا استعمال کر سکدے نیں اوہناں نے پاکستان دے نظام سیاست تے جمہور دی حکمرانی دے تصور نوں بوہتا نقصان پہنچایا اے۔ صولت رضا دا ایہہ جملہ تے آب زر دے نال لکھیا جانا چاہیدا اے ’’سیاست داناں دی صف وچ اک مکروہ کھیپ ہر ویلے عسکری سربراہ دی خدمت لئی عالم سپردگی وچ موجود رہندی اے‘‘۔
صولت رضا نے ایہہ جملہ اپنے کالم وچ دسمبر 2007 وچ لکھیا سی۔ ہن 2023ء اے۔ ایس ویلے تے گروہ در گروہ ایسے سیاستدان موجود نیں جہڑے سپہ سالار دی خشنودی لئی اپنا ہر اصول قربان کرن لئی تیار نیں۔ جیویں مکروہ سیاستداناں نوں قطار اندر قطار جنرل پرویز مشرف دے دور وچ مسلم لیگ ق وچ جمع کیتا گیا سی۔ 2018 وچ اقتدار وچ لیان لئی عمران خان دی تحریک انصاف نوں وی ایسے طرحاں دے بے اصول سیاستداناں نال بھر دتا گیا سی۔ عمران خان دے نکام تجربے مگروں جدوں عمران خان دی حکومت دا چوتھا سالہ تے جنرل قمر جاوید باجوہ نے اعلان کیتا کہ ہن فوج سیاست توں دور رہندے ہوئے خود نوں صرف اپنے آئینی کردار تک محدود رکھے گی ایتھے میں ایہہ ضرور عرض کراں گا کہ جے جنرل قمر جاوید باجوہ نے صولت رضا دے لکھے ’’غیر فوجی کالم‘‘ پہلے پڑھ لیتے ہوندے اوہ کدی عمران خان نوں غیر آئینی ‘ غیر اخلاقی تے غیر جمہوری ہتھکنڈیاں دے ذریعے اقتدار وچ لیان دی کوشش نہ کردے۔ ساڈا چلن تے طرز زندگی ایہہ اے کہ اسیں اپنی تریخ تے ماضی دی غلطیاں توں کجھ نہیں سکھدے۔ بریگیڈیئر (ر) صولت رضا نے 31ورھے فوج وچ رہن مگروں اپنے کالماں دے ذریعے سانوں ایہہ سبق دتا اے کہ فوجی جرنیلاں نوں سیاسی معاملیاں توں دور رہنا چاہیدا اے تے سیاستداناں نوں وی اپنے پیراں اتے آپ کلہاڑی نہیں مارنی چاہیدی۔ قوم نوں وی ایسے سیاستداناں نوں عبرت دا نشان بنا دینا چاہیدا اے جو محض اپنی سیاسی اغراض لئی فوجی جرنیلاں نوں دانستہ یا نادانستہ طور تے سیاست دے میدان وچ کھچن دی کوشش کردے نیں۔ جنرل عاصم منیر نے وی جنرل اشفاق پرویز کیانی وانگوں ایہہ اعلان کیتا اے کہ اوہناں دے دور وچ فوج دا سیاست نال کوئی لینا دینا نہیں ہووے گا۔ جے اوہ اک فل ٹائم چیف آف آرمی سٹاف وانگوں اپنی قائدانہ تے پیشنہ ورانہ صلاحیتاں نوں صرف اوس دائرہ کار تک محدود رکھن گے جو آئین پاکستان وچ اوہناں لئی مقرر اے تے کوئی وجہ نہیں اے کہ فیر فوج تے عوام وچ محبت دا رشتہ مضبوط توں مضبوط تر نہ ہوندا چلا جاوے تے اوہ سازشی عناصر جہڑے فوج تے عوام وچ دراڑاں پیدا کرنا چاہندے نیں اوہناں دے مکروہ عزائم ہمیشہ لئی نکام ہو جان گے۔