دسویں پارے دا خلاصہ

ایس پارے دے آخر وچ منافقین دی مغفرت نہ ہون دا بیان اے

مولانا محمد الیاس گھمن

سورۃ انفال دے شروع وچ مال غنیمت دے بارے وچ سوال و جواب دا ذکر سی، ہن دسویں پارے دے شروع وچ ایس دی مزید تفصیل بیان کیتی جا رہی اے مال غنیمت دے سب توں پہلے پنج حصے کیتے جان گے۔ ایہناں وچوں چار حصے مجاہدین دے وچکار برابر برابر تقسیم کیتے جان گے تے مال غنیمت دا پنجواں چونکہ خالص اللہ تعالیٰ دی ملکیت اے ایس لئی ایہہ حصہ اللہ تعالیٰ ولوں نبی اکرم ﷺ تے آپ ؐدے قرابت داراں ، یتیماں، مسکیناں تے مسافراں نوں دِتا جائے گا۔ ایس توں بعد فیر اللہ تعالیٰ نے غزوہ بدر دا ذکر فرمایا۔ غزوہ بدر مسلماناں تے کفار دے وچکار اوہ پہلی جنگ اے جس نے مشرکین مکہ تے کفار دی کمر توڑ کے رکھ دتی سی۔ ایس غزوہ وچ ظاہری تے مادی طور اُتے مسلماناں دے فتح پان دا کوئی امکان نہیں سی تے مشرکین مکہ دی شکست دا کوئی احتمال نہیں سی پر اللہ تعالیٰ دی غیبی قوت نے سارے سازو سامان تے ظاہری اسباب دی کایا پلٹ دتی تے ایہو اوہ جنگ اے جس نے اسلام دی فتوحات دے دروازے کھولے۔غزہ بدر وچ شریک صحابہ کرا م رضی اللہ عنہم اجمعین دا خاص مقام اے۔ ایس دے بعد دسیا اے کہ جے مسلمان میدان جنگ وچ اللہ تعالیٰ دی مدد و نصرت حاصل کرنا چاہندے نیں تے چھے شیواں دا اہتمام کرن: 1۔ میدان جنگ وچ ثابت قدمی اختیار کرنا، 2۔ کثرت دے نال اللہ تعالیٰ دا ذکر کرنا۔ 3 اللہ تعالیٰ تے رسول ﷺ دی اطاعت کرنا۔ 4۔ آپس دے اختلافات توں پرہیز کرنا۔ 5۔ جے جنگ وچ ناموافق حالات آ جان تے صبر کرنا۔ 6 کفار وانگوں تکبر تے ریا نہ کرنا۔ ایہہ چھ شیواں انج دیاں نیں جیہڑیاں اللہ تعالیٰ دی مدد و نصرت نوں کھچ لیندیاں نیں۔ ایس توں بعد مسلماناں نوں سمجھایا جا رہیا اے کہ جنگی ہتھیار تے جنگ لئی خوب تیاری کیتا کرو۔ البتہ ایہہ ضروری نہیں کہ جنہا سازو سامان کفار دے کول اے مسلماناں دے کول وی اینا ہونا چاہیدا اے بلکہ مسلمان اپنی طاقت دے مطابق خوب تیاری کرن۔ جنگ لئی تیاری کرنا فرض اے۔ فیر قیدیاں نال صلح تے فدیہ لین دا حکم بیان کیتا جدوں غزوہ بدر وچ مسلماناں نوں فتح ہو گئی، کفار نوں شکست ہوئی تے اوہناں دے ستر سردار وی گرفتار کر لئے گئے تے نبی اکرم ﷺ نے حضرات صحابہ رضی اللہ عنہم توں ایہناں دے بارے وچ مشورہ کیتا کہ ایہناں دے نال کیہ کیتا جائے؟ حضرت صدیق اکبر تے دیگر صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دی رائے سی کہ فدیہ لے کے ایہناں نوں چھڈ دتا جائے جد کہ حضرت فاروق اعظم تے حضرت سعد بن معاذ رضی اللہ عنہم دی رائے سی کہ ایہناں نوں قتل کر دتا جائے۔ نبی اکرم ﷺ نے رحمت اللعالمین ہون دی وجہ نال فدیہ لے کے چھڈن والی رائے نوں پسند کیتا تے ایہناں اُتے ایہناں صحابہ کرام رضی اللہ عنہم لئی اللہ تعالیٰ ولوں عتاب نازل ہویا جنہاں نے فدیہ لے کے چھڈن دی رائے دتی سی کہ جے اللہ تعالیٰ دا حکم پہلے نہ آ چکیا ہوندا تے جیہڑا فدیہ تسیں لیا اے ایس دے بدلے تہاڈے اُتے عذاب عظیم نازل ہوندا۔ سورۃ انفال دے آغاز وچ جہاد دا ذکر سی تے اختتام وچ ہجرت دا ذکر اے۔ آخر وچ اللہ تعالیٰ نے مہاجرین و انصار دا تذکرہ فرمایا کہ مہاجرین اوہ نیں جنہاں نے دین اسلام لئی ہجرت کیتی تے انصار اوہ نیں جنہاں نے اللہ تعالیٰ دی رضا لئی ایہناں نوں ٹھکانہ دتا تے ایہناں دی مدد کیتی۔ اللہ تعالیٰ نے دونواں گروہواں دے ایمان دی گواہی دیندے ہوئے فرمایا کہ ایہو پکے مومن نیں تے ایہناں لئی بخشش تے عزت دی روزی اے۔
سورہ توبہ
ایس سورت دا ناں سورۃ توبہ اے۔ ایس وچ اوہناں مخلصین صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دی داستان تے توبہ دا ذکر اے جیہڑے غزوہ تبوک وچ کسے وجہ نال شریک نہ ہو سکے۔ فیر اوہناں نے سچے دل نال توبہ کیتی تے ایہناں دی توبہ قبول ہو گئی جس دا ذکر آیت نمبر 118 وچ اے۔ ایس مناسبت نال ایس سورۃ دا ناں سورہ توبہ رکھیا گیا اے۔ سورہ توبہ فتح مکہ دے بعد نازل ہوئی تے ایس دی پہلی پنج آیتاں وچ چار قسم دے مشرکین دے احکامات بیان کیتے گئے نیں۔ اوہ جنہاں نال کسے قسم دا معاہدہ صلح نہیں سی۔ اوہناں نوں چار مہینے دی مہلت دتی گئی سی کہ جے اوہ اسلام قبول کر لین تے ٹھیک یا جزیرہ عرب توں باہر جانا چاہن تے ایس دی ترتیب بنا لین نہیں تے اوہناں نوں جنگ دا ساہمنا کرنا ہوئے گا۔
اوہ جنہاں نال معاہدہ صلح بغیر تعیین مدت دے ہویا سی۔ اوہناں دا حکم وی پہلی قسم والا اے اوہناں دونواں قسماں دا آیت نمبر 1 تے 2 وچ ذکر کیتا گیا اے۔
اوہ جنہاں نال صلح دا معاہدہ کسے خاص معیاد لئی کیتا گیا تے اوہ ایس معاہدہ اُتے قائم رہے۔ اوہناں دے بارے وچ ایہہ حکم دتا گیا کہ اوہناں دے معاہدے دی جنہی مدت باقی اے ایس نوں پورا کیتا جائے۔ اوہناں دے معاہدے دی مدت ختم ہون وچ 9 مہینے باقی سن تے اوہناں نوں 9 مہینے تیکر مہلت دتی گئی۔ اوہ مشرکین جنہاں نال حدیبیہ وچ صلح دا معاہدہ ہویا تے اوہناں نے خود ایس نوں توڑ دتا۔ (ایسے نقض معاہدہ دی وجہ نال آپ ﷺ نے مکہ اُتے حملہ کر کے بغیر خون خرابے دے فتح فرما لیا سی)۔ اوہناں لئی مہلت تے نہیں سی پر حج دے موقعے اُتے اوہناں لئی برأت دا اعلان کیتا گیا سی جیہڑا کہ آ پ حرمت والا مہینہ سی تے ایس دے بعد محرم اوہ وی حرمت والا سی ایسے وجہ نال محرم دے آخر تیکر اوہناں نوں وی مہلت مل گئی سی کہ جے اوہ ایمان نہ لیائے یا جزیرہ عرب توں باہر نہ گئے تے اوہناں نوں قتل کر دتا جائے۔ ایس سورۃ دے شروع وچ وی وی مشرکین دا ذکر سی، ہن وی اوہناں ای دا ذکر اے۔ مشرکین بیت اللہ دی تعمیر کردے تے حاجیاں نوں پانی پلاندے سن تے مسلماناں دے مقابلے وچ ایس اُتے فخر کردے سن کہ ایس توں ودھ کے کسے دا کوئی عمل نہیں ہو سکدا۔ ایتھے اوہناں دی تردید کیتی جا رہی اے کہ مسجد دی خدمت یا حاجیاں نوں پانی پلاناں بڑی خدمت اے شرط ایہہ کہ ایمان ہوئے۔ مشرک دے کول ایمان نہیں ایس لئی اعمال دا کوئی فائدہ وی نہیں۔ اگے ایہہ وی فرمایا کہ تعمیرِ مساجد وغیرہ امور اہل ِ ایمان دا حق نیں۔
ایس دے بعد غزوہ حنین دا واقعہ بیان کیتا جا رہیا اے۔ فتح مکہ دے بعد قبیلہ بنو ہوازن، جس دا سردار مالک بن عوف سی ، نے مسلماناں اُتے حملہ کرن لئی تیار ی کیتی۔ آپ ﷺ نوں وی خبر ہوئی تے صحابہ کرام دا چودہ ہزار دا لشکر لے کے حنین دے مقام اُتے اپڑ گئے جتھے ایہہ جنگ ہوئی۔ تعداد دی کثرت دی وجہ نال کجھ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دی زبان توں نکل گیا کہ اج اسیں کسے توں مغلوب نہیں ہو سکدے۔ ایہہ گل اللہ تعالیٰ نوں پسند نہ آئی جدوں مسلمان اک تنگ وادی توں لنگھ رہے سن تے بنو ہوازن دے تیر اندازاں نے یکایک حملہ کر دتا جس نال مسلماناں دے پیر اکھڑ گئے پر آپ ﷺ تے کجھ صحابہ کرام ثابت قدم رہے۔ فیر حضرت عباس رضی اللہ عنہ دے اواز لان اُتے صحابہ کرام پلٹے۔ نتیجۃً مسلماناں نوں فتح حاصل ہو گئی تے کفار شکست کھا کے نس گئے۔ اوہناں دے ستر بندے مارے گئے بوہت سارا مال غنیمت وی ہتھ آیا تے تقریباً چھ ہزار جنگی قیدی بنائے گئے۔ مسلماناں نوں ایتھے ایہہ گل سمجھائی جا رہی اے کہ اپنی کثرت تے طاقت اُتے نظر نہیں کرنی چاہیدی بلکہ اللہ تعالیٰ دی ذات اُتے بھروسہ تے توکل رکھنا چاہیدا اے، مدد و نصرت، فتح و شکست اللہ ولوں ہوندی اے۔ پچھلی آیتاں وچ سی کہ مشرکین لئی جزیرہ عرب وچ رہن دی گنجائش نہیں۔ ہن ایس دے بعد مسلماناں نوں حکم دتا جا رہیا اے کہ اہل کتاب نال جہاد کرو ایتھوں تیکر کہ اوہ ذلیل ہو کے جزیہ دین۔ اہل کتاب آپ ﷺ دی مبارک زندگی وچ جزیرہ عرب وچ غیر مسلم شہری دی حیثیت نال رہ کے جزیہ ادا کردے رہے۔ فیر آپ ﷺ ای دی وصیت دے مطابق حضرت عمر فاروق رضی اللہ عنہ دے دور خلافت وچ اہل کتاب نوں جزیرہ عرب توں وی کڈ دتا گیا۔
ایس توں بعد کئی آیتاں وچ اہل کتاب دا ذکر اے۔ اہل کتاب وچوں یہود حضرت عزیز علیہ السلا م نوں تے نصاریٰ حضرت عیسیٰ علیہ السلام نوں اللہ تعالیٰ دا پتر من دے سن۔ ایتھے اوہناں دی تردید کردے ہوئے فرمایا کہ ایہہ اوہناں دے منہ دی بنائی ہوئی گلاں نیں۔ اللہ تعالیٰ اوہناں دی مشرکانہ گلاں توں پاک اے۔ فیر اہل کتاب لوکاں دا مال ناحق طریقے نال کھان اُتے وعید سنائی جا رہی اے اہل کتاب ناحق طریقیاں نال لوکاں دا مال کھاندے سن۔ اوہناں وچوں اک طریقہ ایہہ سی کہ شریعت موسوی وچ تحریف کردے تے ایس اُتے لوکاں توں پیسے لیندے سن۔ ایتھے اللہ تعالیٰ فرما رہے نیں کہ اوہناں لئی قیامت دے دن درد ناک عذاب ہوئے گا۔ ایس دے بعد تقریباً سورۃ دے آخر تیکر مختلف اعتبار نال غزوہ تبوک دا ذکر اے۔ فتح مکہ تے حنین دے بعد جدوں آپ ﷺ مدینہ طیبہ اپڑے تے خبر ملی کہ رومی سلطنت دا بادشاہ ہر قل، مدینہ منورہ اُتے اک زبردست قسم دے حملے لئی تیار کر رہیا اے۔ آپ ﷺ نے پورے مدینے دے مسلماناں نوں تیاری دا حکم فرمایا تے 30 ہزار صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دا لشکر لے کے آپ ﷺ نے پیش قدمی کیتی۔ مسلماناں لئی ایہہ بوہت وڈی آزمائش سی۔ سخت گرمی سی کھجوراں پک چکیاں سن ایہو اوہناں لئی پورے سال دا گزر بسر سی۔ سفر بوہت دور دا سی تقریباً اٹھ سو میل سی، جنگ لئی سازو سامان گھٹ سی، ایدھے مقابلہ دنیا دی سپرپاور دے نال سی وغیرہ۔ آپ ﷺ تے مسلماناں دے پیش قدمی کرن دی وجہ نال کفار اُتے رعب طاری ہو گیا۔ اوہ واپس چلے گئے تے جنگ دی نوبت نہ آئی۔ منافقین قسماں کھا کے حیلے بہانے کرن لگے تے مدینے وچ رک گئے۔ تھوڑے بہت مسلمان وی کسے وجہ نال نہ جا سکے بعد وچ اوہناں نے توبہ کیتی۔ اوہناں دی توبہ قبول ہو گئی۔
فیر منافقین دے نفاق تے جھوٹ نوں تفصیل دے نال بیان کیتا جا رہیا اے۔ اوہناں مومنین مخلصین دا ذکر وی اے جیہڑے غزوہ تبوک وچ شریک نہ ہو سکے سن۔ ہن درمیان وچ ہجرت دا واقعہ تے صحابیت ِ صدیق اکبر رضی اللہ عنہ دا بیان اے جدوں مشرکین نے آپ ﷺ دا تعاقب کیتا۔ آپ غار ثور وچ تن دن تیکر روپوش رہے سن۔ کھوجی جدوں غار دے منہ دے نیڑے اپڑے صدیق اکبر رضی اللہ عنہ اُتے گھبراہٹ دے آثار ظاہر ہوئے تے آپ ﷺ نے فرمایا غم نہ کرو، اللہ تعالیٰ ساڈے نال نیں۔ ایس توں بعد منافقین دے الزامات دا رد کیتا جا رہیا اے پچھلی آیتاں وچ منافقین دے اعتراضات دا ذکر سی۔ اوہ کہندے سن کہ آپ ﷺ صدقات دی تقسیم وچ انصاف نہیں کردے جس نوں جنہا چاہندے نیں دے دیندے نیں۔ ہن ایس آیت وچ مصارف دی تعیین تے اوہناں دے الزام نوں رد کیتا جا رہیا اے کہ اللہ تعالیٰ نے ایہہ گل خود متعین فرما دتی اے کہ صدقات کنہاں لوکاں نوں دینے چاہیدے نیں تے آپ ﷺ تے اللہ تعالیٰ دے حکم دی تعمیل کردے نیں۔ زکوٰۃ دے مصارف اٹھ نیں:
1-2۔ فقراء و مساکین: فقیر تے مسکین وچ کجھ فرق اے۔ فقیر اوہنوں کہندے نیں کہ جس دے کول کجھ وی نہ ہوئے تے مسکین اوہ ہوندا اے جس دے کول مال تے ہوئے پر ایس نال ایس دی لوڑ پوری نہ ہوندی اے۔
3۔ عاملین: جنہاں نوں حکومت نے متعین کیتا ہوئے زکوٰۃ دے اموال جمع کرن لئی تے اوہناں دی تنخواہ اموال زکوٰۃ توں دتی جائے گی۔
4۔ مولفۃ القلوب: ایس توں مراد اوہ نو مسلم نیں جیہڑے ضرورت مند ہون اوہناں نوں اسلام اُتے برقرار رکھن تے دل جوئی لئی زکوٰۃ دینا جائز اے۔
5۔ فی الرقاب:غلام نوں آزاد کرن لئی یعنی جے غلام نوں ایس دا مالک کہہ دیوے کہ تو اینے پیسے دے دے، میں تینوں آزاد کر دیواں گا تے ایس نوں زکوٰۃ دینا جائز اے تاں جے اوہ آزاد ہو جائے۔
6۔ غارمین: مقروض نوں زکوٰۃ دینا تاں جے قرض توں ایس نوں نجات مل جائے۔
7۔ فی سبیل للہ: مجاہد جیہڑا جہاد اُتے جانا چاہندا ہوئے پر ایس دے کول سواری وغیرہ نہ ہوئے تے ایس نوں زکوٰۃ دینا جائز اے۔ ایسے طرح اوہ لوک جیہڑے دینی کماں، تعلیم وغیرہ دی وجہ نال معاشی سرگرمیاں بجا نہ لیا سکدے ہون، اوہناں نوں وی زکوٰۃ دتی جا سکدی اے۔ مثلاً مدارس دے طلبہ و اساتذہ وغیرہ۔
8۔ ابن السبیل: مسافر یعنی انج دا بندا کہ جس دے کول اپنے گھر وچ تے الحمدللہ پیسے موجود نیں پر سفر وچ ایس دے کول پیسے نہیں تے ایس نوں ضرورت پئے گئی اے ایس نوں زکوٰۃ دینا وی جائز اے۔
ایس پارے وچ آخر وچ منافقین دی مغفرت نہ ہون دا بیان اے پچھلی کئی آیتاں وچ منافقین دے نفاق، جھوٹ، جہاد وچ نہ نکلنا، حیلے بہانے کرنا، اک دوجے نوں بُرائی دا حکم دینا، نیکی توں منع کرنا، مسلماناں نال بغض و حسد رکھنا جہے قبیح افعال دی تفصیل بیان کیتی گئی ۔ ہن آخر وچ نبی اکرم ﷺ نوں فرمایا جا رہیا اے کہ منافقین لئی جے تسیں ستر وار وی مغفرت دی دعا کرو تاں وی اللہ تعالیٰ اوہناں نوں معاف نہیں فرمان گے تے آخر وچ منافق دا جنازہ پڑھن تے قبر اُتے کھڑے ہون (دعائے مغفرت کرن) توں وی منع فرما دتا۔ ایہہ حکم عبداللہ ابن ابی ابن سلول منافق دی موت تے ایس اُتے نماز جنازہ دے متعلق نازل ہوئی۔ آپ ﷺ نے ایس اُتے نماز جنازہ پڑھی فیر ایہہ آیت نازل ہوئی۔ ایس دے بعد نبی اکرم ﷺ نے کدی وی کسے منافق دی نماز جنازہ نہیں پڑھی۔