تیرہویں پارے دا خلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

بارھویں پارے توں حضرت یوسف علیہ السلام دا قصہ چلدا آ رہیا اے۔ ایتھے وی ایہناں ای دا ذکر اے۔ جدوں عورتاںولوں حضرت یوسف علیہ السلام دی بے گناہی تے پاکدامنی ثابت ہو گئی تے ایس موقعے اُتے وی انتہائی تواضع تے عاجزی دا مظاہرہ کردے ہوئے فرمایا کہ میں اپنے نفس نوں وی بَری نہیں دسدا کیوں جے نفس ہر انسان نوں گناہ دا حکم دیندا اے، ایہہ صرف میرے رب دی رحمت اے جس دی وجہ نال میں برائی توں محفوظ رہیا۔ جدوں شاہ مصر نے یوسف علیہ السلام نوں اپنے کول بلایا تے یوسف علیہ السلام نے بادشاہ دا پورا خواب تے ایس دی تعبیر دوبارہ دَسی تے بادشاہ نے کہیا کہ ایس دا انتظام کون کرے گا؟ یوسف علیہ السلام نے فرمایا تسیں مینوں وزیر خزانہ بنا دیو، میں نگرانی کر سکنا واں اللہ نے مینوں ایس دا علم وی عطا فرمایا اے۔ کجھ عرصے بعد بادشاہ نے حکومت دے سارے اختیارات یوسف علیہ السلام نوں دے دتے تے ایہناں دے ہتھ اُتے اسلام وی قبول کر لیا۔ آپ نے بوہت عمدہ طریقے نال انتظامات فرمائے۔ ایہہ گل یاد رہوے آپ دا عہدہ منگنا ایس وجہ نال سی کہ جے کسے نااہل نوں عہدہ مل گیا تے کدھرے اوہ ایس نوں ضائع نہ کر دیوے۔ نبوت دا عہدہ اینا وڈا اے کہ ایس دے ملن توں بعد کسے عہدے دی خواہش و ضرورت نہیں رہندی تے اک نبی نوں کسے عہدے نال کیہ غرض!
جدوں یوسف علیہ السلام خزانے اُتے متعین ہو گئے ایس ویلے ایہہ طے کیتا گیا کہ قحط دی وجہ نال ہر بندے نوں اک خاص مقدار وچ غلہ دتا جائے۔ یوسف علیہ السلام دے بھرا وی آئے تے آپ دا سب توں نکا بھرا بنیامین نال نہیں سی۔ جدوں واپس جان لگے تے یوسف علیہ السلام نے پچھیا تسیں کنہے بھرا او اوہناں نے دسیااک بھرا ہور اے اوہ والد دے کول اے۔ یوسف علیہ السلام نے فرمایا آئندہ ایس نوں وی لیانا جے نہ لیائے تے تہانوں غلہ نہیں دیواں گا۔ ایہناں دی واپسی دے ویلے یوسف علیہ السلام نے ایہناں دے پیسیاں نوں ایہناںای دے سامان وچ رکھوا دتا تے ایہناں نوں پتہ وی نہ چلیا۔ جدوں واپس جا کے اوہناں نے سامان کھولیا تے ایس وچ پیسے موجود سن اوہناں نے کہیا پیسے وی واپس آ گئے بوہت نیک بادشاہ اے ! فیر اپنے والد نوں کہیا کہ ایس نے کہیا اے کہ تسیں اپنے باپ شریک بھائی نوں وی لے کے آنا۔ اوہناں نے اپنے والد حضرت یعقوب علیہ السلام نوں کہیا کہ تسیں ساڈے بھرا بنیامین نوں ساڈے نال گھل دیو، اسیں ایس دی حفاظت کراں گے۔ حضرت یعقوب علیہ السلام نوں پہلے توں جھٹکا لگیا ہویا سی فرمایا کہ میں تہاڈے نال نہیں گھلاں گا ایتھوں تیکر کہ تسیں میرے نال پختہ عہد کرو کہ تسیں ایس نوں واپس لیائو گے۔ حضرت یعقوب علیہ السلام نے پتر اں نوں نصیحت فرمائی کہ میرے پترو! جدوں تسیں مصر وچ داخل ہوئو تے وکھرے وکھرے دروازے توں داخل ہونا۔ اوہ خوبصورت تے قد آور سن تے تہانوں خدشہ ہویا کہ کدھرے نظر نہ لگ جائے تے نال ایہہ وی فرمایا کہ ایہہ محض اک تدبیر اے باقی کسے نوں نفع یا نقصان اپڑان دا اختیار صرف اللہ تعالیٰ نوں اے۔ پتر حکم دی تعمیل کردے ہوئے مختلف دروازیاں توں داخل ہو گئے۔
بنیامین جدوں اپڑے تے یوسف علیہ السلام نے ایہناں نوں اپنے کول خاص تھاں دتی تے فرمایا میں تیرا بھائی یوسف واں لہٰذا تو ایہناں گلاں اُتے رنجیدہ نہ ہونا جو ایہہ کردے رہے نیں۔ حضرت یوسف علیہ السلام نے اک تدبیر اختیار کیتی جس نال بنیامین ایہناں دے کول رہ جائے۔ جدوں ایہہ واپس جان لگے تے غلہ ناپن والا پیمانہ حضرت یوسف علیہ السلام دے کہن اُتے نکے بھرا دے غلے دے اندر رکھ دتا گیا۔ جدوں ایہہ چلے تے حکومت ولوں اک بندے نے اعلان کیتا کہ ساڈا غلہ ناپن دا جیہڑا برتن سی اوہ چوری ہو گیا تسیں سب تلاشی دیو۔ اوہناں نے کہیا اسیں تے چور نہیں۔ اعلان کرن والیاں نے کہیا جے تسیں جھوٹے ثابت ہوئے تے ایس دی کیہ سزا ہوئے گی؟ خود اوہناں نے کہیا کہ ایس دی سزا ایہہ وے کہ ایہنوں روک لیا جائے۔ حضرت یعقوب علیہ السلام دی شریعت وچ ایہو حکم سی۔ پہلے دوجے بھراواں دی تلاشی لئی فیر بنیامین دی۔ ایہناں دے سامان توں پیالہ برآمد ہو گیا تے بھائی کہن لگے ایہہ کوئی تعجب دی گل نہیں ایس توں پہلے ایس دے بھرا (یوسف علیہ السلام) وی چوری کر چکے نیں۔
یوسف علیہ السلام ولوں چوری دی نسبت دا واقعہ ایہہ وے کہ یوسف علیہ السلام بچپن وچ پرورش لئی اپنی پھوپھی دے کول سن جدوں یعقوب علیہ السلام ایہناں نوں واپس لین گئے تے پھوپھی نوں یوسف نال محبت ہو چکی سی اوہ چاہندی سی کہ یوسف کسے وی طریقے نال میرے کول رہ جائے۔ اوہناں نے ایس لئی تدبیر ایہہ اختیار کیتی کہ ایہناں دی کمر دے نال پٹکا بنھ کے ایہہ مشہور کر دتا کہ پٹکا چوری ہو گیا اے۔ جدوں پٹکا یوسف علیہ السلام توں برآمد ہویا تے یعقوب علیہ السلام دی شریعت دے مطابق پھوپھی نے یوسف علیہ السلام نوں اپنے کول رکھ لیا۔ برادران نوں ایس معاملے دی حقیقت حال دا علم سی ایس دے باوجود وی اوہناں نے چوری دا الزام لا دتا۔ جدوں بنیامین نوں روکیا جان لگیا تے بھراواں نوں جان دے لالے پئے گئے ہن منت سماجت شروع کیتی کہ ساڈے ابا بڈھے تے ضعیف نیں لہٰذا تسیں ساڈے وچوں کسے اک نوں ایس دی تھاں رکھ لوئو بنیامین نوں واپس جان دیو، اسیں تہانوں محسنین وچوں سمجھنے آں۔ یوسف علیہ السلام نے کہیا میں ناانصافی توں پناہ منگنا واں کہ جس بندے دے کولوں ساڈی شے ملی اے ایس نوں چھڈ کے کسے ہور نوں رکھ لواں۔
جدوں اوہ یوسف علیہ السلام توں مایوس ہو گئے تے آپس وچ مشورہ کرن لگے وڈے بھرا یہودا نے کہیا کہ تہاڈے والد نے بنیامین دے متعلق ساڈے توں پختہ عہد لیا سی ایس توں پہلے یوسف (علیہ السلام) دے بارے وچ جیہڑی تسیں کوتاہی کر چکے او اوہ وی پتہ اے لہٰذا میں تے واپس نہیں جاواں گا تسیں جائو تے جا کے اپنے والد نوں کہو کہ تہاڈے پتر نے چوری کیتی اے جس دی وجہ نال بادشاہ نے ایہنوں اپنے کول رکھ لیا اے۔ تصدیق لئی قافلے والیاں توں پچھ لوئو۔ حضرت یعقوب علیہ السلام نے پتراں دی گل سن کے اوہ ای جواب دِتا جیہڑا یوسف علیہ السلام دے متعلق دتا سی تے فرمایا کہ میں صبر کراں گا کجھ بعید نہیں کہ اللہ تعالیٰ ایہناں سب نوں میرے کول لے آئے تے کہیا کہ میں اپنے رنج و غم دی فریاد اللہ نال کرنا واں۔
جدوں بھائی واپس یوسف علیہ السلام دے کول اپڑے تے کہیا ساڈے گھر والیاں اُتے سخت مصیبت آ پئی اے تے اسیں معمولی جہی رقم لے کے آئے آں، تسیں سانوں غلہ پورا پورا دے دیو تے مہربانی دا معاملہ فرمائو۔ ہن یوسف علیہ السلام نے پچھیا کہ تہانوں پتہ اے کہ تسیں یوسف (علیہ السلام) تے ایس دے بھرا بنیامین دے نال کیہ معاملہ کیتا سی؟ یوسف علیہ السلام دے واقعے نوں 40 سال لنگھ چکے سن۔ بھراواں نے سوچیا کہ بادشاہ نوں یوسف دے بارے کنج علم ہو گیا اے! تے بھائی کہن لگے کیہ تسیں یوسف او؟ یوسف علیہ السلام نے فرمایا جی میں یوسف واں تے ایہہ میرا بھائی بنیامین اے۔ ہن دی وار یوسف علیہ السلام نے ساری حقیقت حال بیان فرما دتی۔ بھراواں نے اپنی غلطی دا اعتراف کیتا۔ یوسف علیہ السلام نے فرمایا اج تہاڈے اُتے کوئی ملامت نہیں ہوئے گی۔
حضرت یوسف علیہ السلام نے اپنے بھراواں نوں اپنی قمیض دتی کہ ایہنوں والد محترم دے چہرے اُتے پا دینا ایس نال ایہناں دی بینائی واپس آ جائے گی تے والدین سنے پورے خاندان نوں مصر لے آنا۔ قافلہ ہجے شہر توں نکلیا ای سی کہ ایدھر یعقوب علیہ السلام نے اپنے کول بیٹھے ہوئے لوکاں نوں کہیا کہ میں یوسف علیہ السلام دی خوشبو محسوس کر رہیا واں۔ جدوں برادران اپڑے تے قمیض چہرے اُتے پائی تے بینائی واپس آ گئی فیر برادران نے سارا قصہ سنایا کہ یوسف علیہ السلام ملک مصر دی بادشاہت دے عہدے اُتے فائز ہو چکے نیں۔ حضرت یعقوب علیہ السلام دی قیادت وچ پورا خاندان، کنعان توں مصر ول روانہ ہویا۔ جدوں اوتھے اپڑے تے یوسف علیہ السلام ایہناں دے استقبال لئی شہر مصر توں باہر تشریف لیائے۔ والدین نال ملاقات ہوئی تے ایہناں دا خاص اکرام کیتا تے ایہناں نوں تخت اُتے بٹھایا۔ اوہ سب ایہناں دے ساہمنے سجدے وچ ڈگ پئے حضرت یوسف علیہ السلام نے فرمایا ابا جان ! ایہہ میرے خواب دی تعبیر اے جنہوں رب تعالیٰ نے سچ کر وکھایا۔ ایہہ سجدہ یا تے اللہ تعالیٰ دا شکر بجا لیان لئی سی کہ یوسف علیہ السلام مل گئے نیں یا سجدہ تعظیمی سی جیہڑا یوسف علیہ السلام دی شریعت وچ جائز سی۔ چونکہ یہود نے ازمائش لئی نبی اکرم ﷺ توں ایہہ سوال کیتا سی کہ جے تسیں سچے نبی او تے سانوں دسو کہ آل یعقوب کنعان توں مصر کنج منتقل ہوئے؟ تے اللہ تعالیٰ نے ایہناںدے جواب لئی پوری سورۃ نازل فرما دتی جس وچ آل یعقوب دا تفصیل نال پورا واقعہ آپ ﷺ نوں دسیا گیا۔ ایہہ آپ دا معجزہ تے آپ دی نبوت اُتے دلیل اے کہ آپ نے کسے توں پڑھیا وی نہیں فیر وی اوہ واقعہ ٹھیک ٹھیک بیان فرما دتا۔ سورۃ یوسف دے آخر وچ اللہ تعالیٰ فرما رہے نیں کہ یوسف علیہ السلام تے ایہناں جہے دیگر واقعے و قصص وچ عقل منداں لئی عبرت تے نصیحت اے۔ یوسف علیہ السلام دا قصہ کوئی افسانہ یا گھڑی ہوئی گل نہیں بلکہ تصدیق اے سابقہ کتاباں یعنی توراۃ و انجیل دی جنہاں وچ یوسف علیہ السلام دا قصہ موجود اے۔
سورۃ الرعد
ایس سورۃ وچ کائنات دی بوہت ساری نشانیاں ذکر کیتیاں گئیاں نیں ایہناں وچوں اک نشانی بدلاں دی گرج چمک وی اے۔ ایسے اُتے ایس سورۃ دا ناں سورۃ الرعد رکھیا گیا اے۔ ایس سورۃ وچ اللہ تعالیٰ نے اسلام دے بنیادی عقائد یعنی توحید رسالت تے قیامت نوں بیان کیتا اے تے ایہناں اُتے ہون والے اعتراضات دے جوابات وی دِتے نیں۔ جس طرح قرآن کریم وحی الٰہی تے برحق اے۔ ایسے طرح حدیث وی وحی الٰہی تے برحق اے۔ تے جویں قرآن کریم حجت اے ایسے طرح حدیث وی حجت اے۔ قرآن کریم دے الفاظ تے معافی دونویں اللہ تعالیٰ ولوں ہوندے نیں جد کہ حدیث دے معافی تے اللہ تعالیٰ ولوں ہوندے نیں تے الفاظ نبی اکرم ﷺ ولوں ہوندے نیں۔
ایس توں بعد اللہ تعالیٰ دی قدرت کاملہ دی وڈی وڈی نشانیاں (اسمان، سورج، تے چن ) بیان کیتی جا رہی اے۔ اللہ تعالیٰ نے اینے وڈے اسمان نوں بغیر ستوناں دے کھڑا کیتا ہویا اے جیہڑاکہ اللہ تعالیٰ دی قدرت اُتے دلیل اے۔ سورج تے چن اپنے مدار وچ گردش کر رہے نیں ایہناں وچوں ہر اک مقرر کردہ رفتار نال چل رہیا اے نہ ایس وچ کمی کردا اے نہ بیشی۔ ایہناں ساری شیواں نوں اللہ تعالیٰ نے ساڈی خدمت اُتے لا رکھیا اے۔
فیر فرشتیاں دی ذمہ داری نوں بیان کیتا جا رہیا اے کہ ایہہ انساناں دی بحکم الٰہی حادثات توں حفاظت فرماندے نیں۔ فرشتیاں دی ڈیوٹی دا ایہہ مطلب نہیں کہ انسان جو چاہے کردا پھرے کہ ایہہ فرشتے حفاظت کر لین گے۔ اللہ تعالیٰ بذات خود کسے وی قوم دی چنگی حالت نوں بُری حالت توں تبدیل نہیں کردے ہاں جدوں اوہ قوم خود نافرمانی اُتے اتردی اے تے فیر اللہ تعالیٰ دا عذاب نازل ہوندا اے تے اوہ محافظ فرشتے وی ایس ویلے ہٹ جاندے نیں۔
اللہ تعالیٰ نے حق و باطل دی مثال دتی اے کہ باطل اک وار انج دا ہوندا اے جویں سیلاب آندا اے پانی چڑھ جاندا اے تے ایس دے اندر میل کچیل تے جھگ وی ہوندی اے تے انج دا نظر آندا اے کہ نہ جانے کیہ ہوئے گا۔ فیر جدوں جھگ ختم ہو جاندی اے تے خالص شیواں جیہڑی لوکاں لئی فائدہ مند ہوندیاں نیں تھلے رہ جاندیاں نیں تے انج ای باطل دا ریلہ آندا اے تے بسااوقات حق بظاہر دب جاندا اے جدوں باطل ختم ہوندا اے تے حق فیر ابھر کے اُتے آ جاندا اے۔ ایسے طرح سونا چاندی پگھلاندے نیں ایس وچ اصلے شے تھلے رہندی اے تے میل کچیل اُتے آ جاندا اے ایس نوں سٹ دیندے نیں ایسے طرح باطل آندا اے ختم ہو جاندا اے تے حق باقی رہندا اے وقتی مشکل نال بندے نوں متاثر نہیں ہونا چاہیدا حق حق اے تے اوہ اپنی طاقت وکھاندا اے، حق اپنا رستہ وی آپ بناندا اے۔
ایس توں بعد اللہ تعالیٰ نے متقین دے 8 اوصاف بیان فرمائے نیں۔ اللہ تعالیٰ نال کیتے ہوئے عہد نوں پورا کردے نیں تے معاہدے دی خلاف ورزی نہیں کردے۔ جنہاں رشتیاں نوں اللہ تعالیٰ نے جوڑن دا حکم دتا اے ایہناں نوں جوڑے رکھدے نیں۔ اپنے پروردگار توں ڈردے نیں۔ حساب دے بُرے انجام توں خوف کھاندے نیں۔ اللہ تعالیٰ دی رضا دی خاطر صبر نال کم لیندے نیں۔ نماز قائم کردے نیں جیہڑا اسیں ایہناں نوں رزق عطا کیتا اے ایس وچوں خفیہ تے علانیہ خرچ کردے نیں۔ بدسلوکی دا دفاع حسن سلوک نال کردے نیں۔
فیر فرمایا کہ کفار دے مطالبات ایہناں دی گمراہی دی دلیل نیں نبی اکرم ﷺ نوں بوہت سارے معجزات دتے گئے سن پر کفار فرمائشی معجزات دا مطالعہ کردے سن۔ جدوں ایہناں دا مطالعہ پورا نہ ہوندا تے اوہ کہندے کہ ایہناں (محمد ﷺ) اُتے ایہناں دے پروردگارولوں کوئی نشانی کیوں نہیں اتاری گئی؟ ایتھے اللہ تعالیٰ نے فرمایا کہ ایہناں دے مطالبات ایہناں دی گمراہی دی دلیل نیں۔ فرمایا کہ جے ایہناں دے فرمائشی معجزات پورے ہو جاندے تے ایہہ فیر وی ایمان نہ لیاندے۔ آخر وچ اے کفار نبی ﷺ نوں کہندے سن کہ آپ رسول نہیں تے اللہ تعالیٰ تسلی دے رہے نیں کہ آپ ایہناں دی پرواہ نہ کرو اللہ تعالیٰ بذات خود آپ دی رسالت دے گواہ نیں تے اہل علم وی گواہ نیں۔
سورۃ ابراہیم
ابتداء وچ قرآن کریم نوں نازل کرن دی حکمت نوں بیان کیتا گیا اے کہ آپ ﷺ لوکاں نوں ایہناں دے پروردگار دے حکم نال ہنیریاں توں کڈ کے روشنی وچ لے آن یعنی ایس ذات دے رستے ولوں جس دا اقتدار سب اُتے غالب اے۔ فیر قرآن کریم دے عربی وچ نازل ہون دی وجہ نوں بیان کیتا کفار مکہ نوں اعتراض سی کہ قرآن کریم عربی زبان وچ کیوں نازل کیتا گیا اے کسے ہور زبان وچ ہوندا تے ایس دا معجزہ ہونا وی ظاہر ہو جاندا۔ اللہ رب العزب نے جواب دیندے ہوئے فرمایا کہ اسیں جدوں وی کسے قوم وچ نبی گھلیا تے ایس قوم دی زبان دے کے گھلیا تاں جے اوہ ایہناں دی زبان وچ گل سمجھا سکے۔ نبی اکرم ﷺ دی قوم قریش دی زبان عربی سی۔ ایس لئی اللہ تعالیٰ نے قرآن کریم نوں عربی زبان وچ نازل فرمایا تاکہ ایہناں لئی سمجھنا آسان ہو جائے۔ ایس توں بعد شکر گزاری تے ناشکری دا بیان اے اللہ تعالیٰ ولوں دتی ہوئی نعمتاں اُتے شکر ادا کرن نال نعمتاں وچ وادھا ہوندا اے یا تے مقدار وچ وادھا ہوندا اے یا نعمتاں دے باقی رہن وچ ہوندا اے۔ شکر کرن دے بجائے ناشکری کیتی جائے تے یا دنیا وچ نعمتاں کھوہ لیاں جان یا آخرت وچ عذاب ہوئے گا۔ فیر کلمہ طیبہ تے کلمہ خبیثہ دی مثال بیان کیتی اے کلمہ طیبہ توں مراد کلمہ ایمان تے توحید اے۔ کلمہ خبیثہ توں مراد کفر تے شرک دا کلمہ اے۔ فرمایا: کلمہ طیبہ ایس پاک درخت وانگوں اے جس دی جڑاں مضبوط ہون تے ایس دی شاخاں اسمان ول بلند ہون تے اوہ پھل وی خوب لیاندا اے۔ ایس توں مراد کھجور دا درخت اے تے کلمہ خبیثہ ایس پودے وانگوں اے جیہڑا زمین دے اُتوں ای اکھاڑ لیا جاندا اے، ایس نوں زمین وچ کوئی استحکام تے جمائو نہیں ہوندا یعنی ایہنوں اکھاڑو تے فوراً اکھڑ آندا اے۔ ایس توں مراد حنظل یعنی اندرائن دی بیل اے جس دا پھل سخت کڑوا ہوندا اے۔ آخر وچ اللہ تعالیٰ نے حضرت ابراہیم علیہ السلام دی دعا دا ذکر کیتا اے جدوں آپ اپنے پتر حضرت اسماعیل علیہ السلام تے اپنی بیوی ہاجرہ علیہاالسلام نوں کعبہ وچ چھڈ کے گئے تے دعا فرمائی: اے اللہ ! شہر مکہ نوں امن دا گہوارہ بنا، مینوں تے میری اولاد نوں ہمیشہ بت پرستی توں بچانا، ایہناں نوں پھلاں دا رزق عطا فرمانا۔ اللہ نے دعا قبول فرمائی تے اج کعبہ پوری دنیا وچ امن دی تھاں اے جدوں موسم نہیں ہوندا فیر وی سارے پھل اوتھے الحمدللہ میسر ہوندے نیں۔ ایس توں پتہ چلیا کہ اپنی اولاد لئی رزق، امن تے برکت دی دعا منگنا انبیاء کرام علیہم السلام دا شیوہ اے۔ تے سانوں وی ایس دا اہتمام کرنا چاہیدا اے۔