چودہویں پارے دا خلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

سورۃ الحجر
ایس دے شروع وچ کفار دی اک تمنا دا ذکر کیتا جا رہیا اے موت تے حشر دے بعد جدوں مسلمان نوں جنت وچ مقامات ملن گے تے کافر نوں جہنم وچ عذاب ملے گا تے ہر آئے دن ایس دے کسے خاص کفر دی وجہ نال عذاب وچ ترقی ہوئے گی تے فیر ہر موقع اُتے کافر ایہہ تمنا کرن گے کہ اے کاش ! اسیں وی مسلمان ہوندے۔ فیر حفاظت قرآن دی ذمہ داری نوں بیان کیتا اللہ رب العزت نے فرمایا کہ قرآن مجید اسیں نازل کیتا اے تے ایس قرآن کریم دی حفاظت وی اسیں ای کراں گے۔ قرآن کریم دے علاوہ دیگر کتاباں دی حفاظت دی ذمہ داری اللہ تعالیٰ نے نہیں لئی بلکہ علماء توراۃ و انجیل نوں دتی تے اوہ کتاباں محفوظ نہ رہ سکیاں۔ قرآن دے الفاظ و معانی دونواں دے اللہ تعالیٰ خود محافظ نیں۔ ایس لئی قرآن دے الفاظ و معانی قیامت تیکر محفوظ رہن گے۔ ایس توں بعد تخلیق آدم علیہ السلام دا قصہ ذکر کیتا جا رہیا اے کہ اللہ تعالیٰ نے آدم علیہ السلام نوں اپنے دست قدرت نال پیدا فرمایا فیر ایہناں وچ روح نوں پایا۔ فیر اللہ تعالیٰ نے شیطان دے غرور تے گمراہی نوں بیان فرمان توں بعد شیطان تے اوہدے پیروکاراں دے انجام بد نوں بیان فرمایا۔پچھلی آیتاں وچ اہل جہنم دا ذکر سی، ہن اہل جنت تے ایہناں لئی انعامات دا ذکر فرمایا کہ اوہ جنت وچ باغات تے چشمیاں وچ رہن گے۔ اہل جنت دے سینیاں وچ اک دوجے نال جیہڑی کوئی ر نجش ہوئے گی اوہ کڈ دتی جائے گی تے اوہ بھائی بھائی بن کے رہن گے۔ فیر اگے اللہ تعالیٰ نے حضرت ابراہیم علیہ السلام دے ایہناں مہمان فرشتیاں دا ذکر فرمایا جیہڑے ایہناں نوں پتر دی خوشخبری دین تے قوم لوط علیہ السلام نوں برباد کرن لئی انسانی شکل وچ تشریف لیائے سن۔ ایس توں بعد اصحٰب الحجر دا ذکر کیتا وادی حجر وچ قوم ثمود آباد سی۔ ایہناں وَل حضرت صالح السلام نوں پیغمبر بنا کے گھلیا گیا سی۔ اوہناں نے اپنی قوم نوں دعوت دتی پر قوم نے آپ نوں جھٹلایا جس دے نتیجے وچ اللہ تعالیٰ نے ایس قوم نوں اک ہیبت ناک اواز دے ذریعے ہلاک کر دتا۔ سورۃ فاتحہ نوں قرآن عظیم کہن دی وجہ نوں بیان کیتا اے۔ اے پیغمبر ! اسیں آپ نوں اِنج دی سورۃ عطا کیتی جیہڑی بار بار پڑھی جاندی اے۔ ’’قرآن عظیم ‘‘ توں مراد سورۃ الفاتحہ اے۔ گویا اک طرح توںفاتحہ وی پورا قرآن اے۔ ایس دی وجہ ایہہ وے کہ اللہ تعالیٰ نے جیہڑے اہم تے بنیادی مضامین پورے قرآن وچ بیان فرمائے نیں ایہناں دا خلاصہ تے نچوڑ سورۃ الفاتحہ وچ ذکر کر دِتا اے۔ توحید ، رسالت، احکامات، منن والے تے نہ منن والے۔ فیر علیٰ الاعلان تبلیغ دا حکم دِتا ایس حکم دے نازل ہون توں پہلے رسول اکرم ﷺ تے صحابہ کرام پوشیدہ طور اُتے عبادت کیتا کردے سن۔ ایسے طرح تبلیغ دا سلسلہ وی پوشیدہ ہویا کردا سی۔ ایس توں بعد اعلانیہ طور اُتے عبادات تے تبلیغ کرن دا حکم دتا گیا اے۔ ایس سورۃ دے آخر وچ نبی کریم ﷺ نوں پوری زندگی عبادت کرن دا حکم دتا گیا اے کہ اے پیغمبر ! آپ اللہ تعالیٰ دی پوری زندگی عبادت کرو ایتھوں تیکر اللہ تعالیٰ آپ نوں اپنے کول بلا لین۔ ایس عبادت توں مراد تکلیفی عبادت اے جس دے کرن اُتے اجرو ثواب ملدا اے اک عبادت قبر والی اے جس دا ذکر حدیث پاک وچ اے۔ ایہہ تلذذی عبادت اے ایس اُتے اجروثواب نہیں۔تے قرآن کریم دی ایہہ آیت، حدیث پاک تے قبر والی عبادت دے خلاف نہیں ۔
سورۃالنحل
”نحل” شہد دی مکھی نوں کہندے نیں۔ ایس سورۃ وچ شہد دی مکھی دا ذکر اے ایس لئی ایس سورۃ دا ناں ای سورۃ النحل رکھ دتا گیا اے۔ ایس سورت وچ بنیادی طور اُتے دو شیواں بیان کیتیاں گئیاں نیں: انسان دے فائدے لئی اللہ تعالیٰ دی نعمتاں دا ذکر کر کے مشرکین نوں توحید دی دعوت دتی گئی اے تے شریعت اسلامیہ دے کجھ احکامات بیان کیتے گئے نیں۔ ایس سورۃ دے شروع وچ انسان دی اصلیت تے ایس دی ناشکری نوں بیان کیتا کہ انسان نوں اک حقیر و ذلیل تے بے قدر نطفے توں پیدا کیتا گیا پر جدوں ایہنوں قوت گویائی تے دیگر صلاحیتاں دے دتیاں گئیاں تے جس ذات نے ایہنوں اک ناپاک تے بے وقعت قطرے نال پیدا کیتا، ایسے دی ذات تے مخصوص صفات وچ شریک ٹھہرا کے جھگڑاکرن لگیا۔ ایس توں بعد اللہ تعالیٰ ایہناں نعمتاں نوں بیان فرما رہے نیں جوانساناں دے فائدے لئی پیدا کیتیاں گئیاں نیں۔ جویں جانور، ایہناں دی اون توں کپڑے بنائے جاندے نیں، کھال توں پوستین وغیرہ بناندے نیں جیہڑا انسان نوں سردی توں محفوظ رکھدے نیں۔ مزید ایہہ کہ جانور انسان لئی بطور غذا وی کم آندے نیں، ذبح کر کے گوشت کھایا جاندا اے، دُدھ پیتا جاندا اے۔ ایہناں اُتے بوجھ لدیا جاندا اے جنہوں اوہ انج دے مقام تیکر لے جاندے نیں جتھوں تیکر انسان بغیر سخت مشقت دے نہیں لے جا سکدا۔ ایسے طرح انسان ای دے فائدے لئی گھوڑے، خچر تے گدھے پیدا فرمائے تاں جے ایہہ انسان دی سواری دے کم آن تے انسان لئی زینت دا سامان وی بن جان۔ نزول قرآن توں بعد وی مزید اللہ تعالیٰ انج دی شیواں پیدا فرمان گے جنہاں دا انسان نوں علم وی نہیں ۔ موجودہ دور دیاں ایجاد گڈیاں جویں بساں، ریل، تے جہاز وغیرہ۔ ترقی دے نال نال جنہی وی جدید تے نویں گڈیاں قیامت تیکر دریافت /ایجاد ہوندیاں جان گیاں اوہ سب ایس آیت دے مفہوم وچ داخل رہن گیاں۔ ایہناں انعامات نوں بیان کرن دا مقصد ایہہ وے کہ انسان ایہناں نعمتاں توں فائدہ حاصل کرن تے فیر ایہناں اُتے اللہ تعالیٰ دا شکر ادا کرن۔ فیر سمندر دے فائدے نوں بیان کیتا کہ اوہ ای ذات اے جس نے سمندر تہاڈے لئی مسخر کر دتے نیں یعنی تہاڈے کم اُتے لا دتے نیں تاں جے تسیں ایس وچوں تازہ گوشت کھائو ایس توں مراد مچھلی اے تے ایس وچوں زیورات کڈو جنہوں تسیں پاندے او۔ فیر کشتیاں تے بحری جہازاں دا ذکر کیتا جنہاں نال تجارت ہوندی اے تے دیگر فائدے ملدے نیں۔ ایسے طرح زمین، ایس وچ رستے، دریا، اسمان دے ستاریاں تے دیگر نعمتاں دا ذکر فرما کے ایہناں نعمتاں اُتے شکر دی ترغیب دتی فیر متکبرین نال کیتے جان والے سوال نوں ذکر کیتا متکبرین نال جدوں سوال کیتا جائے کہ تہاڈے پروردگار نے کیہ گل نازل کیتی اے؟ تے اوہ کہندے نیں کہ ایہہ پہلے لوکاں دی من گھڑت کہانیاں تے افسانے نیں۔ اللہ تعالیٰ فرما رہے نیں کہ ایہناں گلاں دا نتیجہ ایہہ وے کہ قیامت دے دن ایہہ لوک خود اپنے گناہواں دے پورے پورے بوجھ وی چکن گے تے ایہناں لوکاں دے بوجھ وی جنہاں نوں ایہہ بغیر علم دے گمراہ کر رہے نیں تے ایہہ بوجھ بوہت ای بُرا اے جس نوں ایہہ چک رہے نیں فیر ایہو سوال متقین توں پچھیا جا رہیا اے کہ تہاڈے پروردگار نے کیہ گل نازل فرمائی اے؟ تے اوہ اپنے تقویٰ دی روشنی وچ انج جواب دیندے نیں کہ اللہ تعالیٰ نے خیر دی گل اتاری اے۔ اگے ایہناں دے نتیجے نوں بیان کیتا کہ ایہناں لئی دنیا وچ وی بہتر اے تے آخرت دا گھر تے ہے ای سراپا بہتری جس وچ اوہ ہمیشہ رہن گے۔ ایس توں بعدمنکرین رسالت دے شبہ دا جواب دتا جا رہیا اے منکرین آپ ﷺ دی رسالت دا انکار ایس وجہ نال کر رہے سن کہ آپ بشر تے انسان نیں ایہناں دے خیال دے مطابق کسے انسان و بشر نوں رسول نہیں ہونا چاہیدا ایہناں نوں گل سمجھائی کہ اسیں نبی اکرم ﷺ توں پہلے جنہے وی انبیاء گھلے نیں اوہ سب بشر تے انسان ای سن اے منکرو! جے تہاڈے کول علم نہیں تے اہل علم توں پچھ لوئو۔
پہلے مشرکین دی بے انصافی بیان کیتی گئی کہ اللہ تعالیٰ لئی اولاد وی من دے نیں پر اوہ جنس ( بیٹیاں) جنہوں خود قبول کرن لئی تیار نہیں۔ ہن ایہناں دی اک بُری عادت نوں بیان کیتا جا رہیا اے کہ جے ایہناں دے کول لڑکا پیدا ہوئے تے خوش ہوندے نیں۔ تے جدوں ایہناں وچوں کسے دے گھر بیٹی دی پیدائش ہوندی تے ایہناں دا چہرہ کالا ہو جاندا تے ایہنوں اینا بُرا سمجھدے کہ لوکاں توں منہ لُکاندے پھردے تے سوچدے رہندے کہ ذلت برداشت کر کے ایہنوں اپنے کول رکھ لواں یا فیر زمین وچ دبا دیواں۔ ایہہ کنہا بُرا فیصلہ اے جو اوہ کر رہے نیں ۔ فیر کجھ آیتاں تیکر اللہ تعالیٰ دی پیدا کیتی ہوئی نعمتاں نوں بیان کیتا جا رہیا اے۔ ایہناں وچوں ددھ جیہڑا گوبر تے خون دے وچکار توں آندا اے تے بالکل صاف شفاف ہوندا نہ تے ایس دے رنگ وچ فرق آندا اے تے نہ ای ایس دے ذائقے وچ، پین والیاں لئی خوشگوار اے۔ پھلاں وچوں بہترین پھل کھجور تے انگور دا ذکر کیتا جنہاں نوں کھادا وی جاندا اے تے ایہناں توں مشرو ب وی بنایا جاندا اے۔ تے ایہہ پاکیزہ رزق اے تیجی نعمت شہد دا ذکر کیتا جس وچ بوہت زیادہ فائدے نیں ایہناں وچوں اک وڈا فائدہ ایہہ وے کہ اللہ تعالیٰ نے ایس وچ لوکاں لئی شفا رکھی اے پر ایس دے استعمال توں پہلے کسے ماہر توں ایہہ پتہ کر لینا چاہیدا اے کہ ایس نوں کدوں استعمال کرنا اے تے کس شے دے نال استعمال کرنا اے ، فیر ایس دا پورا فائدہ ہوندا اے تے خاص طور اُتے شہد دی مکھی دے چھتے بنان دی ترتیب نوں بیان کیتا جس وچ اوہ عجیب و غریب طریقے نال صنعت کاری کردی اے۔ اللہ تعالیٰ نے ایہنوں حکم دتا کہ اپنے چھتے نوں زمین دی گندگی توں بچا کے پاک صاف تے بلند تھاں یعنی پہاڑاں یا درختاں اُتے بنائے۔ اللہ تعالیٰ دی ایہناں نعمتاں وچ ایہناں لوکاں لئی نشانیاں نیں جیہڑے ایہناں وچ غور و فکر کردے نیں۔ فیر اللہ تعالیٰ نے اپنی صفتِ خاصہ علم غیب نوں بیان کیتا اسمان و زمین دی ساری پوشیدہ گلاں صرف اللہ تعالیٰ دے علم وچ نیں۔ اللہ تعالیٰ دے علاوہ کسے ہور دے علم وچ نہیں ۔ ایہناں غیوبات وچوں اک وڈی شے قیامت دا معاملہ اے جنہوں اللہ تعالیٰ اکھ جھپکن یا ایس توں وی پہلے پہلے ظاہر فرما دین گے ۔ ایس دا علم وی صرف اللہ تعالیٰ نوں اے۔
ایس پارے وچ ایہہ وی بیان کیتا اے کہ قیامت دے دن ہر امت وچوں ایہناں اُتے ایہناں ای وچوں اک گواہ نوں لیان گے۔ مراد ایس توں ہر امت دے نبی نیں تے آپ ﷺ نوں وی لیان گے، آپ ﷺ سابقہ فرمان امتاں دے خلاف تے سابقہ انبیاء علیہم السلام دے حق وچ گواہی دین گے تے اک قول دے مطابق آپ ﷺ اپنی امت دے اہل ایمان دے ایمان دی تے اہل کفر دے کفر دی گواہی دین گے۔ حدیث پاک وچ اے کہ اللہ تعالیٰ دے نبی ﷺ دے ساہمنے امت دے اعمال پیش کیتے جاندے نیں۔ آپ ﷺ چنگے اعمال اُتے اللہ تعالیٰ دا شکر ادا کردے نیں تے بُرے اعمال اُتے اللہ تعالیٰ توں ایہناں لئی استغفار کردے نیں۔
ایس توں بعد قرآن کریم دی جامع ترین آیت نوں بیان کیتا اے۔ ایس وچ اللہ تعالی نے تن شیواں دے کرن دا حکم دتا اے تے تن شیواں توں منع فرمایا اے۔ اللہ تعالیٰ انصاف کرن، بھلائی کرن تے قریبی رشتے داراں نوں ایہناں دے حقوق دین دا حکم دے رہے نیں تے بے حیائی، بدی تے ظلم و زیادتی کرن توں منع فرما رہے نیں۔ گویا ایس آیت وچ اللہ تعالیٰ نے مختصراً پورے دین اسلام نوں سمیٹ کے رکھ دتا اے۔فیر اللہ تعالیٰ نے قرآنی آیات وچ نسخ اُتے ہون والے شبہ تے ایس دے جواب نوں بیان کیتا اے اللہ تعالیٰ حکیم ذات نیں تے کدی کدی اپنے احکامات وچ تبدیلی فرماندے نیں یعنی اک حکم تبدیل کر کے ایس دی تھاں دوجا حکم نازل فرما دیندے نیں۔ مشرکین آپ ﷺ اُتے اعتراض کردے ہوئے کہندے کہ احکامات نوں تبدیل کیوں کیتا جا رہیا اے؟ ایس توں پتہ چلدا اے کہ قرآن کریم اللہ تعالیٰ ولوں نہیں بلکہ تسیں اپنے ولوں گھڑ کے لیاندے او۔ ایہناں نوں جواب دتا کہ ایہہ قرآن گھڑیا ہویا نہیں بلکہ اللہ تعالیٰ ولوں حق تے سچ اے جنہوں حضرت جبرائیل امین علیہ السلام دے ذریعے نازل کیتا گیا اے۔
ایس پارے وچ اسلام دے سب توں پہلے شہداء دے بارے وچ آیت نازل فرمائی صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دی جماعت اوہ مقدس جماعت اے جنہاں نال اللہ تعالیٰ نے جنت دا وعدہ کیتا اے تے ایہناں اُتے آزمائشاں وی بوہت آئیاں نیں۔ ایہہ آیت حضرت عمار ، حضرت یاسر تے حضرت سمیہ وغیرہ رضی اللہ عنہم دے متعلق اے۔ کفار نے ایہناں نوں گرفتار کرکے کہیا یا تے کفر اختیار کرو یا فیر قتل کر دتے جائو گے۔حضرت یاسررضی اللہ عنہ نے کلمہ کفر نہ کہیا یعنی رخصت چھڈ کے عزیمت اُتے عمل کر کے جام شہادت نوش فرما لیا۔ حضرت سمیہ رضی اللہ عنہا نے وی عزیمت اُتے عمل کیتا تے دو اونٹاں دے ذریعے ایہناں دے جسم دے دو حصے کر دتے گئے۔ ایہہ دونویں بزرگ اسلام دے سب توں پہلے شہید نیں۔ جد کہ حضرت عمار رضی اللہ عنہ نے رخصت اُتے عمل کیتا۔ دل ایمان اُتے مطمئن سی صرف زبان توں کلمہ کفر کہہ دتا سی تے خدمت نبوی ﷺ وچ جا کے اپنا واقعہ سنایا تے ایس اُتے ایہہ آیت کریمہ نازل ہوئی کہ دل ایمان اُتے مطمئن ہوئے تے زبان توں مجبوراً کلمہ کفر کہہ لینا کفر نہیں۔ فیر حضرت ابراہیم علیہ السلام دے اخلاص تے للہیت نوں بیان کیتا۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام پیشوا سن۔ آپ علیہ السلام نے ہر پاسے توں یکسو ہو کے اللہ تعالیٰ دی اطاعت تے فرمانبرداری اختیار کر لئی سی۔ اللہ تعالیٰ نے ایہناں نوں جیہڑی نعمتاں دے رکھیاں سن ایہناں اُتے اللہ تعالیٰ دا شکر ادا کردے سن۔ دنیا وچ نعمتاں ایہہ کہ اللہ تعالیٰ نے ایہناں نوں مقتداء تے پیشوا بنا دتا تے دنیاوی نعمتاں وی عطا فرمائیاں۔ امت دا اک معنی ایہہ وی اے کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام تنہا اک بندے سن پر پوری امت تے قوم دے کمالات و فضائل دے جامع سن۔ اللہ تعالیٰ نے آپ علیہ السلام دی نسل توں انبیاء علیہم السلام دا سلسلہ جاری فرمایا۔ آپ علیہ السلام دے صاحبزادے حضرت اسحاق علیہ السلام دی اولاد توں تقریباً چار ہزار انبیاء علیہم السلام مبعوث ہوئے۔ دوجے صاحبزادے حضرت اسماعیل علیہ السلام دی نسل توں آپ علیہ السلام دی دعا دا ثمر امام الانبیاء، خاتم الانبیاء، سید الاولین و الآخرین حضرت نبی کریم ﷺ مبعوث ہوئے۔ آخرت دی نعمت ایہہ کہ آپ علیہ السلام صالحین وچوں ہون گے۔ اگے اللہ تعالیٰ نے اپنے پیارے محبوب ﷺ نوں ملت ابراہیمی دی اتباع دا حکم دتا۔ ایس پارے دے آخر وچ اللہ پاک نے دعوت دی ترتیب دسی اے کہ جدوں دعوت دینی ہوئے تے تن طریقے استعمال کرن۔
1۔ دلیل نال گل کرو۔
2۔ فضائل تے ترغیب نال گل کرو۔
3۔ جے شبہات پیش کیتے جان تے ایہناں نوں چنگے انداز نال رد وی کرو۔
ایہناں تناں طریقیاں نوں میں اپنی زبان وچ سمجھان لئی دو جملے کہنا واں کہ ساڈے ذمے دو کم نیں : امت نوں ایمان و اعمال اُتے لیانا تے امت دے ایمان و اعمال نوں بچانا۔ امت ایمان و اعمال اُتے آندی اے فضائل توں تے امت دا ایمان و اعمال بچ دا اے دلائل نال، شبہات دا رد کرن نال، تبلیغ والیاں دے ذمے لیانا اے تے ساڈے ذمے بچانا اے۔