20ویں پارے دا خلاصہ

سورۃ القصص وچ نبی اکرم ﷺ دی رسالت دا بیان اے تے آپ دی رسالت اُتے ہون والے اعتراضات دے جواب دِتے گئے

مولانا محمد الیاس گھمن

ایس پارے دے شروع وچ اللہ تعالیٰ اپنی قدرت کاملہ دے دلائل بیان کر کے مشرکین دی تردید فرما رہے نیں کیوں جے مشرکین کہندے تے من دے سن کہ ایس کائنات نوں اللہ تعالیٰ نے پیدا کیتا اے پر انتظام دا کم اللہ تعالیٰ نے اپنے علاوہ دوجے معبوداں نوں دتا ہویا اے۔ تاں ایہناں معبوداں دی وی عبادت کرنی چاہیدی اے۔ اسمان تے زمین نوں اللہ تعالیٰ نے بنایا، کائنات وچ مختلف قسم دی رنگ رنگینیاں یعنی سرسبز باغات ، متحرک زمین اُتے مضبوط پہاڑاں نوں گاڑنا، خوشخبری لیان والی ہواواں نوں بھیجنا، دو سمندراں دے وچکار پردہ حائل کرنا، بے قرار بندے دی پکار اُتے ایس دی تکلیف نوں دور کرنا، پیدا کر کے موت دے بعد دوبارہ زندہ کرنا، اسمان و زمین توں رزق دینا، ایہہ سب کجھ خدا تعالیٰ کردے نیں تے عبادت دے لائق تے مستحق وی اوہ ای نیں۔ فیر رسول اللہ ﷺ نوں تسلی دتی اے رسول اکرم ﷺ دی مسلسل دعوت نال کفار نہ من دے تے آپ غمزدہ ہوندے سن۔ اللہ تعالیٰ نے اپنے پیغمبر نوں تسلی دتی اے کہ اے پیغمبر ایہناں نوں سنانا آپ دے ذمے اے، تسیں سنا سکدے او، پر منوانا تہاڈے وس وچ نہیں، ایس لئی ایہناں دے نہ منن اُتے تسیں رنجیدہ نہ ہویا کرو۔ جس طرح قبر اُتے تسیں کسے مردے نوں سنا دیو تے اوہ گل قبول نہ کرے ایسے طرح جے ایہہ گل سنن تے قبول نہ کرن تے ایہہ مُردیاں وانگوں نیں، ایہہ قلباً مردہ نیں۔ ایس آیت وچ زندہ کفار نوں مُردیاں تے بہریاں دے نال عدم انتفاع وچ تشبیہ دتی اے۔ لہٰذا ایس آیت توں عدم سماع موت دا کوئی واسطہ تے تعلق نہیں۔ فیر اک علامت قیامت دا ذکر اے تے جدوں ساڈی گل پوری ہون دا ویلا ایہناں لوکاں دے کول اپڑے گا یعنی قیامت نیڑے ہوئے گی تے اسیں ایہناں لئی زمین توں اک جانور کڈاں گے جیہڑا ایہناں نال گلاں کرے گا۔ آخری علامات قیامت وچوں اک علامت ایہہ وے اللہ تعالیٰ اک عجیب الخلقت جانور نوں زمین توں پیدا فرمان گے جیہڑا لوکاں نال گل کرے گا۔
سورۃ القصص
ایس سورۃ وچ نبی اکرم ﷺ دی رسالت دا بیان اے تے آپ دی رسالت اُتے ہون والے اعتراضات دے جوابات دتے گئے نیں ۔ سورۃ دے آغاز توں لے کے آیت نمبر 43 تیکر حضرت موسیٰ علیہ السلام دا واقعہ بیان کیتا گیا اے۔ ایتھے حضرت موسیٰ علیہ السلام دے بالکل ابتدائی حالات و واقعات بیان ہو رہے نیں۔ فرعون نوں کسے نجومی نے کہہ دتا سی کہ بنی اسرائیل وچ اک بچہ پیدا ہوئے گا جیہڑا تہاڈی سلطنت لئی خطرہ ہوئے گا۔ ایسے لئی فرعون نے بالاں دے قتل دا حکم دتا سی۔ اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ علیہ السلام دی والدہ دے دل وچ پایا کہ جدوں تہاڈا بچہ پیدا ہو جائے تے ایہنوں دُدھ پلاندی رہنا، جدوں کوئی خطرہ محسوس ہوئے تے ایس بچے نوں دریا وچ پا دینا تے ڈرنا نہیں، نہ ای غمگین ہونا، اسیں ایس بچے نوں تہاڈے کول ضرور بالضرور اپڑاواں گے تے ایہنوں رسول بناواں گے۔ اللہ تعالیٰ نے ایہہ تسلی دتی موسیٰ علیہ السلام دی والدہ نوں کہ تہاڈا بچہ تہاڈی گود وچ پلے گا، ایس نال آپ دیاں اکھاں ٹھنڈی ہون گیاں، ایہہ قتل نہیں ہوئے گا۔ چنانچہ والدہ نے صندوق وچ رکھ کے دریا وچ پا دتا صندوق وگدا ہویا فرعون دے محل دے کول اپڑ گیا فرعون دے لوکاں نے ایہنوں چک کے فرعون دے کول اپڑا دتا۔ فرعون دی بیوی آسیہ نے ایہنوں آمادہ کر لیا کہ ایہنوں اسیں اپنا پتر بنا کے پالنے آں۔ فیر اگے پورا واقعہ بیان ہو رہیا اے کہ جدوں موسیٰ علیہ السلام نوں دُدھ پلان دا مسئلہ پیش آیا تے آپ نے کسے وی عورت دا دُدھ نہ پیتا۔ اخت موسیٰ دی تجویز دے مطابق ام موسیٰ نوں دودھ پلان لئی لیا یا گیا موسیٰ علیہ السلام نے اپنی ماں دا دودھ قبول فرما لیا۔ اللہ تعالیٰ دے وعدے دے مطابق موسیٰ علیہ السلام نوں اپنی والدہ دے کول گھل دتا گیا فیر اک قبطی دے قتل دا ذکر اے اک قبطی تے اسرائیلی دا جھگڑا ہو رہیا سی تے اسرائیلی نے موسیٰ علیہ السلام توں مدد منگی۔ موسیٰ علیہ السلام نے اسرائیلی نوں قبطی دے ظلم توں بچان لئی قبطی نوں اک مکہ ماریا تے اوہ تاب نہ لیا سکیا تے مر گیا۔ دوجے دن اوہ کسے ہور نال لڑ رہیا سی، ایس نے فیر موسیٰ علیہ السلام نوں مدد لئی بلایا تے موسیٰ علیہ السلام نے کہیا تو ای شریر لگنا ایں، فیر جدوں موسیٰ علیہ السلام نے ایہناں دی مدد لئی ایہناں نوں پھڑنا چاہیا تے الٹا ایس نے کہیا اے موسیٰ کیہ تسیں مینوں وی قتل کرنا چاہندے او جویں کل تسیں اک بندے نوں قتل کر دتا سی؟ اک بندا شہر دے دور دراز علاقے توں نسدا ہویا موسیٰ علیہ السلام دی خدمت وچ آیا کہ اے موسیٰ ! سردار لوک تہاڈے قتل دے متعلق مشورہ کر رہے نیں۔ کدھرے اوہ تہانوں قتل نہ کر دین۔ میں تہاڈا خیر خواہ واں، لہٰذا تسیں ایتھوں کدھرے ہور چلے جائو۔ ایس خیر خواہ دے کہن اُتے آپ علیہ السلام مدین، جیہڑا کہ حضرت شعیب علیہ السلام دی بستی سی، ول چل پئے تے فرمایا: امید اے کہ میرا پروردگار مینوں سدھے رستے اُتے پا دیوے گا۔ جدوں اوہ مدین دے کھوہ دے کول اپڑے تے ویکھیا کہ لوک اپنے اپنے جانوراں نوں پانی پلا رہے نیں تے دو عورتاں نیں جنہاں نے اپنے جانوراں نوں روکیا ہویا اے۔ موسیٰ علیہ السلام نے ایہناں دے جانوراں نوں پانی پلا دتا اوہناں نے جا کے گھر اپنے والد حضرت شعیب علیہ السلام نوں پورا واقعہ سنایا۔ حضرت شعیب علیہ السلام نے اپنی دھی دے کہن اُتے موسیٰ علیہ السلام نوں اپنے کول بلوالیا تے تسلی دتی کہ تسیں ڈرو نہ کیوں جے تسیں ظالم لوکاں توں بچ آئے او۔ اک دھی نے درخواست کیتی کہ ابا جان! تسیں ایہناں نوں اجرت اُتے رکھ لوئو۔کیوں جے بہترین اجیر اوہ اے جیہڑی طاقت ور وی ہوئے تے امانت دار وی ہوئے۔ اوہ ایہہ دونویں صفات حضرت موسیٰ علیہ السلام وچ ویکھ چکیاں سن۔ حضرت شعیب علیہ السلام نے از خود پیش کش کیتی کہ میں ایہناں دو کُڑیاں وچوں اک نال تہاڈا نکاح کر دیواں گا پر شرط ایہہ وے کہ تسیں اٹھ سال تیکر میرے کول کم کرو تے جے تسیں 10 سال پورے کرو تے ایہہ تہاڈا معاملہ اے۔ ساڈے ولوں تہانوں مجبور نہیں کیتا جائے گا۔ موسیٰ علیہ السلام نے دونواں گلاں (نکاح، معاہدہ اجرت ) نوں قبول کر لیا تے فرمایا کہ دونویں مدتاں وچوں جیہڑی وی میں پوری کراں، میرے اُتے کوئی زبردستی نہیں۔ ساڈے معاشرے وچ منڈے والے کُڑی والیاں توں جا کے رشتہ منگدے نیں تے ایس شے نوں معاشرے وچ لوک عیب وی نہیں سمجھدے پر جے کدھرے کوئی کُڑی والا آپ منڈے والیاں نال اپنی کُڑی دین دی گل کرے تے لوک معاشرے وچ ایہنوں عیب سمجھدے نیں حالانکہ شریعت دی رو نال دوجی صورت اختیار کرن وچ وی کوئی عیب نہیں بلکہ جے کدی نیک تے دین دار منڈا مل جائے تے کُڑی والیاں لئی انج دے منڈے نوں اپنا داماد بنان لئی پہل کرنا مستحسن اے جویں کہ حضرت شعیب علیہ السلام نے اپنی دھی دے نکاح دی موسیٰ علیہ السلام نال گل کیتی ۔ حضرت موسیٰ علیہ السلام مدین توں بیری نوں نال لے کے مصر واپس روانہ ہوئے۔ رات سرد تے ہنیری سی تے موسیٰ علیہ السلام دی بیوی امید نال سن۔ ایہناں نوں دردزہ شروع ہویا۔ موسیٰ علیہ السلام دے کول چقماق سی کہ پتھر نوں پتھر اُتے ماردے تے اگ نکلدی پر کوشش دے باوجود ایس توں اگ نہ نکلی۔ آپ نے دور توں ویکھیا کہ اک تھاں اگ اے تے بیوی نوں دس کے اگ لین لئی چلے گئے جدوں اوتھے اپڑے تے اوہ اگ نہیں بلکہ تجلئی الہٰی سی، جس نال درخت چمک رہیا سی، موسیٰ علیہ السلام نوں حکم ہویا کہ اے موسیٰ ! میں تہاڈا رب واں، تسیں اپنے جُتے اتار دیو کیوں جے تسیں ایس ویلے طوی دی مقدس وادی وچ او۔فیر ایسے مقام اُتے اللہ تعالیٰ نے آپ نوں نبوت تے معجزات وی عطا فرمائے۔ حکم دتا کہ فرعون دے کول جائو تے آپ نے اپنے بھرا حضرت ہارون علیہ السلام نوں اللہ تعالیٰ توں اپنا معاون بنوایا۔
حضرت موسیٰ علیہ السلام دا تفصیلی واقعہ نبی کریم ﷺ بیان فرما رہے نیں تے جس مقا م اُتے ایہہ واقعے (کوہ طور دے مغربی جانب توراۃ دا دتا جانا، موسیٰ علیہ السلام دا عرصہ دراز تیکر مدین وچ رہنا، مدین توں واپسی اُتے نبوت دا ملنا) پیش آئے نیں اوتھے نبی کریم ﷺ موجود نہیں سن۔ پر آپ فیر وی من وعن تفصیل دے نال بیان فرما رہے نیں ایہہ ایس گل دی دلیل اے کہ آپ نوں وحی الٰہی دے ذریعے دسے گئے نیں تے ایہہ ایس گل دی وی دلیل اے کہ آپ ﷺ اللہ تعالیٰ دے نبی نیں۔ فیر اہل کتاب لئی دوہرے اجر دا وعدہ فرمایا: یعنی اہل کتاب وچوں اوہ لوک جیہڑے پہلے اپنے نبیاں تے ایہناں دی کتاباں اُتے ایمان لیائے فیر نبی اکرم ﷺ تے قرآن کریم اُتے ایمان لیائے، ایہناں اہل کتاب دے متعلق قرآن کریم کہندا اے کہ ایہناں نوں دوہرا اجر ملے گا کیوں جے اپنا مذہب (دین موسوی، دین عیسوی) چھڈ کے دوجا مذہب (اسلام) اختیار کرن تے فیر اپنے لوکاں دی تکلیف دہ گلاں سن کے صبر کرن اُتے اللہ تعالیٰ دوہرا اجر عطا فرمان گے۔فیر اللہ تعالیٰ دا مختارِ کل ہونا بیان کیتا نبی اکرم ﷺ دے چچا ابو طالب دا آخری ویلا سی آپ ﷺ نے کافی کوشش کیتی کہ اوہ کلمہ پڑھ کے ہدایت پا جان حتیٰ کہ آپ ﷺ نے فرمایا اے چچا! میرے کن وچ کلمہ پڑھ لوئو قیامت دے دن تہاڈے ایمان دی گواہی دیواں گا پر ہدایت ایہناں دے مقدر وچ نہیں سی تے ہدایت دین دا اختیار وی صرف اللہ تعالیٰ نوں اے۔ ایس لئی اللہ تعالیٰ نے ایہہ آیت نازل فرمائی کہ اے میرے محبوب! آپ جس نوں ہدایت دینا چاہو نہیں دے سکدے بلکہ اللہ تعالیٰ جس نوں چاہندا اے اوہنوں ہدایت عطا فرماندا اے تے اللہ ہدایت قبول کرن والیاں نوں خوب جان دا اے۔ ایس توں بعد قارون دا قصہ اے قارون بنی اسرائیل دا اک بندا سی۔ کجھ روایات وچ اے کہ ایہہ موسیٰ علیہ السلام دے چچا دا پتر سی۔ ایس دے کول مال اینا زیادہ سی کہ ایس دے خزانے دی چابیاں اونٹ چکدے سن ۔ ایہہ فرعون دا خاص بندا سی تے بنی اسرائیل اُتے فرعون ولوں نگران مقرر سی۔ جدوں بنی اسرائیل فرعون دے تسلط توں نکل آئے سن تے ایہہ وی بنی اسرائیل دے نال آیا سی۔ایہنوں اپنے سامان تے مال و جائیداد اُتے بوہت ناز سی۔ ایہہ اونٹاں اُتے مال لد کے نکلدا تے فخر و تکبر کردا سی تے کہندا سی کہ میں اپنے فن نال مال کمایا اے۔ فیر اک ویلا آیا کہ اللہ تعالیٰ نے قارون نوں ایس دے مال سنے زمین وچ دھنسا دتا۔ آخر سورۃ وچ اک وعدہ خداوندی دا ذکر اے رسول اکرم ﷺ مکہ مکرمہ توں مدینہ منورہ ول ہجرت فرما کے چلے، جدوں مقام جُحْفَۃ اُتے اپڑے جیہڑا مدینہ دے رستے دی مشہور منزل رابغ دے نیڑے اے، ایس ویلے مکہ مکرمہ دے رستے اُتے نظر پیندی تے بیت اللہ تے وطن یاد آیا۔ ایسے ویلے جبرائیل امین ایہہ آیت لے کے نازل ہوئے کہ اللہ تعالیٰ دے نبی ! جس اللہ تعالیٰ نے آپ اُتے قرآن نازل کیتا اوہ اللہ تہانوں مکہ دوبارہ لیائے گا۔ آپ ﷺ نوں تسلی دتی تے وعدہ فرمایا کہ اک ویلا آئے گا کہ آپ مکۃ المکرمہ وچ فاتح بن کے داخل ہوئو گے۔ چنانچہ آپ ﷺ، اٹھ ہجری وچ فاتح بن کے اپنے آبائی وطن مکۃ المکرمہ وچ داخل ہوئے تے انج وعدہ خداوندی پورا ہویا۔
سورۃ العنکبوت
ایس سورۃ وچ مکڑی دا ذکر کر کے مشرکین نوں مکڑی دے نال تشبیہ دتی اے کہ جویں اوہ کمزور گھر بنا کے ایس اُتے بھروسہ کردی اے ایسے طرح مشرکین وی غیر اللہ اُتے بھروسہ کردے نیں۔ ایسے وجہ نال سورۃ دا ناں ’’عنکبوت ‘‘ رکھیا گیا اے۔ ایہہ سورۃ مکی اے، دیگر مکی سورتاں وانگوں ایس وچ وی توحید، رسالت تے قیامت دے دلائل بیان کیتے گئے نیں، سابقہ اقوام دے واقعے ذکر کر کے اہل ایمان نوں تسلی دتی گئی اے کہ اہل ایمان اُتے پہلے ازمائشاں آندیاں نیں، فیر آسانیاں آندیاں نیں، والدین دی اطاعت و فرمانبرداری لئی معتدل اصول بیان کیتا گیا اے۔ جے مومنین اُتے کسے تھاں وچ دین اُتے چلنا تے عمل کرنا مشکل ہو جائے تے ہجرت کر کے ایس علاقے نوں چھڈن دی ترغیب دتی گئی اے کیوں جے اللہ تعالیٰ دی زمین وسیع اے، ایس سورۃ وچ سب توں پہلے مومن اُتے ازمائش دا ذکر اے ایہہ اوہ زمانہ سی جدوں کفار ولوں مسلماناں اُتے ظلم و ستم کیتا جاندا سی۔ کجھ ویلے مسلمان پریشان ہو جاندے تے نبی پاک ﷺنال درخواست کردے کہ اللہ تعالیٰ توں ساڈے لئی مدد دی دعا فرمائو۔ ایتھے مومنین نوں تسلی دتی گئی اے کہ اللہ تعالیٰ نے جیہڑی جنت تہاڈے لئی تیار فرما رکھی اے اوہ اینی سستی نہیں کہ تکلیفاں دے بغیر حاصل ہو جائے، تاں تکلیفاں آن گیاں پر اوہ عارضی نیں، بوہت جلدی ختم وی ہو جان گیاں لہٰذا تسلی رکھو، صبر نال کم لوئو۔ ایہناں ای ازمائشاں دی وجہ نال اللہ تعالیٰ سچیاں تے جھوٹیاں دے وچکار امتیاز فرمان گے۔ فیر والدین دے نال حسنِ سلوک دا حکم اے دین اسلام دے ابتدائی زمانے وچ انج وی ہویا کہ اولاد اسلام لے آندی پر والدین کفر اُتے بضد رہندے تے اپنی اولاد نوں واپس کفر اختیار کرن اُتے مجبور کردے۔ ایس آیت وچ اللہ تعالیٰ نے اک معتدل تے برحق اصول عطا فرمایا کہ والدین کافر وی ہون اودوں وی ایہناں دی اطاعت و فرمانبرداری تے ایہناں نال حسن سلوک کرنا چاہیدا اے۔ پر جے اوہ کفر دا حکم دین یا انج دا کوئی حکم دین جیہڑا شریعت دے خلاف ہوئے تے ایس وچ والدین دی اطاعت نہ کرنا واجب تے ضروری اے۔ فیر کفا ردی مسلماناں نوں مرتد ہو جان دی دعوت دا بیان اے کجھ کفار انج دے سن جیہڑے اہل ایمان نوں کہندے کہ تسیں ایمان چھڈ کے واپس کفر اختیار کر لوئو، جے قیامت دے دن مواخذہ ہویا تے اسیں تہاڈابوجھ چک لواں گے۔ ایس آیت وچ کفار دی ایس لغو تے فضول پیش کش دی بھرپور تردید کیتی گئی اے کہ قیامت دے دن ہر انسان اپنے گناہواں دا بوجھ آپ چکے گا۔ کوئی کسے دے گناہواں دا بوجھ نہیں چکے گا۔ ایس دے بعد کئی آیتاں وچ کجھ اک سابقہ انبیاء (نوح،ابراہیم، اسحاق لوط تے شعیب)علیہم السلام دے واقعے بیان کر کے نبی اکرم ﷺ تے حضرات صحابہ کرام رضی اللہ عنہم نوں تسلی دتی گئی اے کہ سابقہ امتاں نوں وی پہلے ازمائش دا ساہمنا کرنا پیا فیر آخر کار اللہ تعالیٰ نے ایہناں ازمائشاں نوں ختم کر کے اہل ایمان نوں فتح تے غلبہ عطا فرما دتا۔ فیر اللہ تعالیٰ ایہناں سابقہ امتاں دا انجام ذکر فرما رہے نیں جنہاں نے اپنے انبیاء علیہم السلام دی تکذیب کیتی تے ایس دے نتیجے وچ اللہ تعالیٰ نے ایہناں نوں تباہ برباد کر دتا۔ ایہناں وچ قوم ثمود،قوم عاد، قارون، قوم نوح، قوم لوط، تے قوم شعیب داخل نیں۔ تذکیر بایام اللہ دے ضمن وچ اللہ تعالیٰ کفار و مشرکین نوں تنبیہ فرما رہے نیں کہ جے تسیں وی اپنی حرکتاں توں باز نہ آئے تے ایہناں ای والا انجام ہوئے گا۔ پارے دے آخر وچ مشرک دی مثال دتی کہ جس طرح مکڑی جالا تن کے ایس اُتے بھروسہ کر لیندی اے ایسے طرح مشرک وی حقیقی خداوند قدوس نوں چھڈ کے دیگر معبود ان باطلہ نوں اپنا رکھوالا بنا لیندا اے۔ جس طرح مکڑی دا جالا انتہائی کمزور ہوندا اے۔ ایسے طرح معبود ان باطلہ وی بے بس تے لاچار ہوندے نیں تے کفار نوں کسے قسم دا کوئی فائدہ نہیں اپڑا سکدے۔