انیسویں پارے دا خلاصہ

رسول اللہ ﷺ دا اک شکوہ بیان کیتا اے، قیامت دے دن نبی اکرم ﷺ اپنی قوم
دی شکایت کرن گے کہ اے میرے پروردگار! میری قوم نے قرآن کریم نوں چھڈ دتا سی

مولانا محمد الیاس گھمن

ایس پارے دے شروع وچ متکبرین دی اک تمنا دا ذکر اے جیہڑے لوک اللہ تعالیٰ نال ملن دی توقع نہیں رکھدے اوہ اپنے تکبر دی وجہ نال اپنے آپ نوں اینا وڈا سمجھدے نیں کہ نبی پاک ﷺ دی گل منن لئی تیار نہیں ۔ اوہ کہندے نیں یا تے فرشتہ اسمان توں نازل ہوئے اوہ آ کے سانوں سمجھائے یا اللہ تعالیٰ بذات خود ساڈی رہنمائی فرمائے۔ ہجے تے ایہناں نوں فرشتے ویکھن دی چاہت اے اگلی آیت وچ اے کہ جس دن ایہناں نوں فرشتے نظر آ گئے ایس دن ایہناں مجرماں لئی کوئی خوشی دا موقع نہیں ہوئے گا۔ یعنی فرشتے ایہناں نوں ایس ویلے وکھائے جان گے جدوں اوہ ایہناں نوں جہنم وچ پان لئی آن گے۔ ایس ویلے ایہہ تعالیٰ توں پناہ منگن گے۔ فیر مشرک دی حسرت و ندامت نوں بیان کیتا اے کل قیامت دے دن عذاب نوں ویکھ کے کافر اپنی انگلیاں نوں کٹ دے ہوئے انتہائی حسرت تے ندامت نال کہے گا اے کاش! میں فلاں (ابی بن خلف) نوں اپنا دوست نہ بناندا بلکہ رسول پاک ﷺ دا رستہ اپنا لیندا۔ واقعہ ایہہ وے کہ عقبہ بن ابی معیط نے نبی اکرم ﷺ دے دعوت دین اُتے اسلام قبول کر لیا۔ ایس دے دوجے ابی بن خلف نوں پتہ چلیا تے ایس نے کہیا محمد ﷺ دے دین نوں چھڈ دے ایس نے انج ای کیتا۔ فیر ایہہ دونویں غزوہ بدر وچ مارے گئے۔ عقبہ جدوں آخرت دا عذاب ویکھے گا تے ایس ویلے ایہنوں ایہہ حسرت ہوئے گی کہ کاش میں نبی اکرم ﷺ والے رستے نوں اپنا لیندا اپنے دوست دی گل منن اُتے ندامت ہوئے گی۔ فیر رسول اللہ ﷺ دا اک شکوہ بیان کیتا اے، قیامت دے دن نبی اکرم ﷺ اپنی قوم دی شکایت کرن گے کہ اے میرے پروردگار! میری قوم نے قرآن کریم نوں چھڈ دتا سی۔ ایتھے قوم توں مراد تے کافر قوم اے پر مسلماناں نوں وی ایس گل نوں ملحوظ رکھنا چاہیدا اے کہ قرآن کریم نوں پڑھن، سمجھن، عمل کرن تے اگے اپڑان۔ساڈی کوتاہی دی وجہ نال کدھرے انج نہ ہوئے کہ کل قیامت دن اللہ تعالیٰ دے اگے، نبی اکرم ﷺ ساڈی وی شکایت کرن۔ فیر اللہ رب العزت نے اپنی قدرت دسی اے کہ اللہ تعالیٰ سائے نوں کنج پھیلا دیندا اے تے جے اللہ چاہندا تے سائے نوں اک ای تھاں ٹھہرا کے رکھدا۔ فیر اللہ تعالیٰ نے سورج نوں ایس اُتے دلیل بنا دتا اے ۔ جدوں سورج نکلدا اے تے سایہ مغرب ول ہوندا اے جدوں سورج زوال دے ویلے اُتے آندا اے تے سایہ سمٹ جاندا اے جدوں سورج مغرب ول جاندا اے تے سایہ مشرق ول جاندا اے۔ اللہ فرماندے نیں فیر اسیں ہولی ہولی ایس سائے نوں اپنے ول سمیٹ دے رہنے آں۔ جدوںشام ہوندی اے تے سایہ ختم ہو جاندا اے۔ فیر فرمایا اے پیغمبر! تسیں فرما دیو کہ میں تہانوں دین دی گل دسنا واں پر ایس اُتے میں تہاڈے توں اجر نہیں منگدا۔ سوال پیدا ہوندا اے کہ اجرت علی تعلیم الدین جائز ہے یا نہیں؟ جے کوئی دین دا کم ای اجرت لین لئی کردا اے تے ایہہ جائز نہیں۔ جے اجرت لین لئی دین دا کم نہیں کردا بلکہ اللہ تعالیٰ دی رضا لئی کردا اے تے ضرورت دے تحت اجرت وی ملدی اے تے ایہہ جائز اے۔ باقی ایس آیت وچ جو نبی کریم ﷺ فرما رہے نیں کہ میں تہاڈے توں اجر نہیں منگدا ایہہ کفار نوں خطاب اے۔ مومنین نوں نہیں، ایمان والے تے خصوصاً ام المومنین حضرت خدیجہ رضی اللہ عنہا تے نبی اکرم ﷺ اُتے اپنا مال خرچ فرماندے سن عباد الرحمن دے بارہ اوصاف بیان کیتے گئے نیں کہ عباد الرحمن کون ہوندے نیں تے امت مسلمہ نوں ایس توں سبق ملدا اے کہ عباد الرحمن بنن تے ایہناں اوصاف اپنان دی کوشش کرن۔ ایہناں دے اوصاف ایہہ نیں: زمین اُتے عاجزی نال چلدے نیں۔ جدوںجاہل ایہناں نال گل کرے تے اوہ ایہناں نوں سلام کہہ دیندے نیں۔رات سجدے تے قیام دی حالت وچ لنگھاندے نیں یعنی تہجد دا اہتمام کردے نیں۔ جہنم دے عذاب توں بچن دی دعا منگ دے نیں۔ میانہ روی کردے نیں، نہ فضول خرچی کردے نیں تے نہ ای بخل۔ اللہ تعالیٰ دے نال کسے نوں شریک نہیں کردے۔ ناحق کسے نوں قتل نہیں کردے۔ زنا نہیں کردے۔ جھوٹی گواہی نہیں دیندے۔ گناہ دی تھاں توں لنگھ جاندے نیں، اوتھے کھڑے نہیں ہوندے۔ قرآن کریم نوں سمجھ کے پڑھدے نیں تے ایس اُتے عمل وی کردے نیں۔ دعا منگدے نیں کہ اے اللہ ! ساڈے اہل و عیال نوں ساڈی اکھاں دی ٹھنڈ ک دا ذریعہ بنا تے سانوں متقین دا امام بنا۔ عباد الرحمن دے اوصاف دے بعد ایہناں لئی نتیجہ بیان فرما رہے نیں کہ اللہ تعالیٰ ایہناں نوں جنت دے بالا خانے دین گے، اوتھے ایہناں دا استقبال دعاواں تے سلام دے نال کیتا جائے گا۔ اوہ ایہناں وچ ہمیشہ رہن گے تے ایہہ رہن دی بہترین تھاں اے۔
سورۃ الشعراء
ایس سورۃ دے آخر وچ شعراء دا ذکر اے ایس لئی سورۃ دا ناں وی ’’الشعرا‘‘ رکھ دتا گیا اے۔ شروع وچ نبی کریم ﷺ دی اک کڑھن نوں بیان کیتا اے نبی کریم ﷺ نوں ایس گل دی بے حد فکر سی کہ لوک کلمہ پڑھن، دین اُتے آن تے جنت وچ جان۔ ایس اُتے آپ ﷺ کڑھدے وی بوہت سن، محنت وی فرماندے سن، لوکاں دی گلاں برداشت وی فرماندے سن تے اللہ رب العزت نے ایہہ گل سمجھائی کہ جے ایہہ لوک تہاڈی گل نہ منن تے کیہ تسیں کڑھ کڑھ کے اپنے آپ نوں ختم کر لوئو گے؟ سابقہ امتاں نے اپنے اپنے نبی توں منہ منگے تے فرمائشی معجزات طلب کیتے سن ایہناں دی فرمائش اُتے اللہ تعالیٰ ولوں اوہ معجزات ایہناں نوں وکھائے گئے پر اوہناں نے فیر وی نہ منیا تے اللہ تعالیٰ دا دستور ایہہ وے کہ جدوں کوئی قوم منہ منگی فرمائش پوری ہون توں بعد وی ایمان نہ لیائے تے ایہنوں نشان عبرت بنا دینے آں۔ ایتھے تذکیربایام اللہ دے ضمن وچ سابقہ امتاں، قوم موسیٰ، قوم نوح، قوم حود، قوم صالح، قوم لوط تے قوم شعیب علیہم السلام دے واقعات بیان کر کے مشرکین مکہ نوں سمجھایا جا رہیا اے کہ تہاڈے کول جیہڑے دلائل آ چکے نیں ایہناں وچ غور و فکر کر کے ایمان لے آئو۔ مزید فرمائشی معجزات دا مطالبہ نہ کرو تاں جے تسیں سابقہ امتاں وانگوں ہلاکت توں بچ جائو۔ اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ علیہ السلام نوں حکم دتا کہ فرعون دی قوم دے کول جا کے ایہناں نوں دعوت دیو۔ حضرت موسیٰ علیہ السلام نے اللہ تعالیٰ توں درخواست کیتی کہ اے اللہ ! میں ڈر محسوس کرنا واں کہ اوہ کدھرے مینوں جھٹلا نہ دین تے میرے توں اک انج دا کم (قبطی دا قتل) ہویا سی کہ جس نوں ایہہ لوک گناہ سمجھدے نیں تاں تسیں میرے نال میرے بھرا ہارون علیہ السلام نوں وی نبوت دے دیو تاکہ کوئی میری تائید کرن والا ہوئے، اللہ تعالیٰ نے ایس دعا نوں قبول فرمایا تے حضرت ہارون علیہ السلام نوں نبوت عطا کر کے موسیٰ علیہ السلام دے نال گھل دتا۔ اگے کئی آیتاں تیکر حضرت موسیٰ علیہ السلام دا تفصیلی واقعہ بیان کیتا گیا اے۔ جدوں ابراہیم علیہ السلام نے اپنی قوم نوں دعوت دتی تے ایہہ کہیا کہ تسیں کس دی پوجا کردے او؟ تے اوہناں نے کہیا کہ اسیں بُتاں دی پوجا کرنے آں۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام نے کہیا جدوں تسیں ایہناں نوں سددے او تے کیہ ایہہ بُت تہاڈی گلاں سن سکدے نیں؟ کیہ ایہہ تہانوں نفع یا نقصان اپڑا سکدے نیں؟ جدوں ایہناں توں کوئی ہور جواب نہ بن پیا تے اوہناں نے کہیا کہ ساڈے باپ دادا انج کردے سن تے اسیں وی ایہو کراں گے۔ ابراہیم علیہ السلام نے فرمایا ایہہ سب ساڈے دشمن نیں سوائے اللہ دی ذات دے۔ دشمن ہون دا مطلب ایہہ وے کہ ایہناں دی وجہ نال بندے جہنم وچ جان گے۔ فیر نزول وحی دے مقام نوں بیان کیتا جا رہیا اے۔ حضرت جبرائیل علیہ السلام نبی ﷺ دے قلب اطہر اُتے وحی لیاندے سن۔ نبی تے امتی وچ فرق اے، جدو ں امتی سو جائے تے ایس دا دل تے اکھ دونویں سو جاندے نیں تے جدوں پیغمبر سو جائے تے نبی دی اکھ سوندی اے دل جاگدا اے جویں کہ صحیح بخاری وچ اے۔ وحی دل مبارک اُتے آندی اے ایس لئی پیغمبر ﷺ بیدار ہون تے جبرائیل علیہ السلام آن اودوں وی وحی اے، پیغمبر ﷺ سو جان تے خواب ویکھن اودوں وی وحی اے۔ آخر سورۃ وچ مشرکین دی تردید اے مشرکین کہندے سن کہ معاذ اللہ محمد ﷺ شاعر نیں تے قرآن کریم شاعری دی کتاب اے۔ ایہناں آیتاں وچ اللہ تعالیٰ نے شعراء دی مذمت بیان فرمائی اے کہ شعراء دے پچھے گمراہ لوک چلدے نیں تے اکثر شاعر ہر قسم دی خیالی وادی وچ بھٹکدے رہندے نیں تے انج دی گل کہندے نیں جو کردے نہیں۔ یعنی شاعری اک تخیلاتی شے اے جس دا اکثر حقیقت نال کوئی تعلق نہیں ہوندا۔ البتہ اہل ایمان تے عمل صالح والے اوہ شعراء جیہڑے اشعار وچ خلاف شرح گل نہ کرن بلکہ دین و مذمت دی گل کرن ایس توں مستثنیٰ نیں۔ جویں شاعر رسول ﷺ حضرت حسان بن ثابت رضی اللہ عنہ سن۔
سورۃ النمل
سورۃ النمل دی آیت نمبر 18 وچ حضرت سلیمان علیہ السلام دے واقعے وچ چیونٹی دا ذکر اے۔ ایسے مناسبت نال ایس سورۃ دا ناں ’’النمل‘‘ رکھیا گیا اے۔ ایس وچ وی اسلام دے بنیادی عقائد توحید و رسالت تے قیامت نوں بیان کیتا گیا اے۔ حضرت سلیمان علیہ السلام دی بادشاہت تے دولت دا ذکر اے۔ ملکہ بلقیس دا قصہ وی ذکر کیتا گیا اے۔ تذکیر بایام اللہ دے ضمن وچ مختصراً سابقہ امتاں دے واقعیاں نوں وی بیان کیتا اے۔ سورۃ دے شروع وچ حضرت موسیٰ علیہ السلام دا قصہ بیان کیتا موسیٰ علیہ السلام مدین توں واپس تشریف لیا رہے سن آپ دے گھر والے وی نال سن۔ سردی سی ایس لئی حضرت موسیٰ علیہ السلام نوں اگ دی لوڑ محسوس ہوئی۔ نیڑے اگ نہیں سی۔ دور کوہ طور اُتے ایہناں نوں اگ بلدی ہوئی محسوس ہوئی جیہڑی حقیقت وچ نور سی۔ اوتھے گئے تاکہ اگ لے آن یا رستہ معلوم کرن۔ اوتھے اپڑ کے آپ نے ایہہ اواز سنی کہ اے موسیٰ! میں اللہ واں، غالب واں تے حکمت والا واں۔ ایسے مقام اُتے اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ علیہ السلام نوں نبوت وی عطا فرمائی۔ معجزات تے نشانیاں وی عطا فرمائیاں تے فرعون تے ایس دی قوم ول جان دا حکم دتا۔ ایس توں بعد حضرت سلیمان علیہ السلام نوں والد محترم حضرت دائود علیہ السلام ولوں وراثت ملن دا بیان اے۔ ایس وراثت توں مراد وراثت مالی نہیں بلکہ وراثت علمی اے۔ یعنی نبوت تے سلطنت وچ اوہ اپنے والد محترم دے وارث تے جانشین بنے۔ ایس دی دلیل ایہہ وے کہ حضرت دائود علیہ السلام دا اک پتر تے نہیں سی بلکہ 19 پتر سن پر وارث صرف اک پتر حضرت سلیمان بنیے تے جے ایہہ وراثت مالی ہوندی تے اک پتر نوں نہیں بلکہ سارے پتراں نوں برابر ملدی کیوں جے برابری دے بغیر تقسیم پیغمبر دی شان دے لائق نہیں۔حدیث وچ اے کہ ’’اسیں نبیاں دا گروہ آں، ساڈے مال وچ کوئی وارث نہیں ہوندا، جیہڑا مال نبی چھڈ کے جائے اوہ امت لئی صدقہ بن جاندا اے۔‘‘ اللہ تعالیٰ نے حضرت سلیمان علیہ السلام نوں سلطنت وچ جتھے دیگر کئی شیواں عطا فرمائیاں سن اوتھے پرندیاں تے جانوراں دی بولیاں دا علم وی دتا سی۔ پرندیاں دا ایتھے ذکر اے اگلی آیت وچ چیونٹی دا ذکر اے۔ ایتھے ایہہ دسنا مقصود اے کہ اللہ تعالیٰ نے جیہڑی بادشاہت سلیمان علیہ السلام نوں عطا فرمائی سی اوہ صرف انساناں اُتے نہیں سی بلکہ جنات، جانوراں تے پرندیاں اُتے وی سی۔ ایسے وجہ نال جدوں حضرت سلیمان علیہ السلام دا لشکر جاندا تے ایس وچ تعداد کثیر ہو جاندی۔ نظم و ضبط نوں برقرار رکھن لئی کافی انتظام و اہتمام کرنا پیندا سی۔ فیر حضرت سلیمان علیہ السلام تے آپ دے لشکر دا چنیوٹیاں دی وادی توں لنگھن دا واقعہ اے جس وچ اک چنیوٹی نے دوجی چیونٹیاں نوں بلاں وچ جان دا حکم دتا کہ کدھرے سلیمان علیہ السلام تے ایہناں دا لشکر بے خبری وچ تہانوں روند نہ دیوے۔ حضرت سلیمان علیہ السلام نے اک وار پرندیاں دی حاضری لئی تے ہد ہد پرندہ غائب سی۔ آپ علیہ السلام نے فرمایا کہ جے ہد ہد نے میرے ساہمنے کوئی واضح عذر پیش نہ کیتا تے میں ایہنوں سخت سزا دیواں گا یا ذبح کر دیواں گا۔ کجھ دیر بعد ہد ہد حاضر ہو گیا تے ایس نے ملک سباء دے متعلق دسیا کہ اوتھے اک عورت اے جیہڑی لوکاں اُتے حکمرانی کر رہی اے۔ اوہ اللہ تعالیٰ نوں چھڈ کے سورج دی پوجا پاٹ کر رہے نیں تے ایس عورت دا اک شاندار تخت وی اے۔ حضرت سلیمان علیہ السلام نے ہد ہد نوں کہیا ہنے پتہ چل جاندا اے کہ تو سچ کہہ رہے یا جھوٹ۔ سلیمان علیہ السلام نے ایہنوں خط لکھ دتا کہ ایہہ خط اپڑا کے ویکھو کہ اوہ کیہ جواب دیندے نیں۔ خط دا مضمون ایہہ سی : شروع کرنا واں اللہ تعالیٰ دے ناں توں جیہڑا بے حد مہربان تے نہایت رحم والا اے۔ میرے مقابلے وچ سرکشی نہ کرو تے میرے کول تابع دار بن کے چلے آئو۔ ملکہ بلقیس نے اپنے درباریاں نوں کہیا کہ میرے ساہمنے اک باوقار خط پایا گیا اے۔ ایہہ خط سلیمان علیہ السلام ولوں آیا اے تے اللہ تعالیٰ دے ناں توں شروع کیتا گیا اے، مینوں فیصلہ کن مشورہ دیو۔ اوہناں نے کہیا کہ اسیں طاقت ور آں تے ڈٹ کے لڑن والے لوک آں باقی تسیں ویکھ لوئو، تسیں کیہ حکم دیندیاں او، فیر اگے ذکر اے کہ ملکہ بلقیس نے تحفے تے ہدیا گھل کے جانچنا چاہیا پر سلیمان علیہ السلام نے فرمایا کہ کیہ تسیں میری مدد مال دے ذریعے کرنا چاہندے او؟ واپس چلے جائو۔ اللہ تعالیٰ نے جو تہانوں دتا اے ایس توں کدھرے زیادہ بہتر مینوں دتا اے۔ اسیں انج دا لشکر لے کے آئواں گے جس دے مقابلے دی طاقت اوہ نہیں رکھدے۔ فیر سلمان علیہ السلام نے ملکہ بلقیس دے آن توں پہلے اپنے وزیر آصف بن برخیا توں یا بذات خود ایس دا تخت منگوا لیا تے ایس وچ کجھ تبدیلی وی کروا دتی۔ ملکہ بلقیس مطیع و فرمانبردار ہو کے آ گئیاں تے کہن لگیاں کہ اے میرے پروردگار حقیقت ایہہ وے کہ میں ہن تیکر اپنی جان اُتے ظلم کیتا سی تے ہن میں سلیمان علیہ السلام دے نال رب تعالیٰ دی فرمانبرداری قبول کر لئی اے۔ پچھلی آیتاں وچ سابقہ انبیاء علیہم السلام دے واقعے و قصص نوں بیان کیتا گیا اے۔ سارے انبیاء علیہم السلام دا مشترکہ تے متفقہ موقف تے مشن اللہ تعالیٰ دی توحید نوں بیان کرنا سی۔ ہن پارے دے آخر وچ خطبہ دے آداب (اللہ تعالیٰ دی حمد و ثنا تے منتخب بندیاں اُتے سلام) بیان کرن دے نال نال اللہ تعالیٰ دی توحید بیان کیتی گئی اے کہ کیہ اللہ تعالیٰ بہتر نیں یا اوہ جنہاں نوں اللہ تعالیٰ دے نال اوہناں نے شریک بنا رکھیا اے؟