پاکستان تے انسانی اسمگلنگ

ذبیح اللہ بلگن

پاکستان وچ انسانی سمگلنگ دا آغاز کدوں تے کیویں ہویا‘ایس بارے باقاعدہ اعدادوشمار دا سہارا لینا تے ممکن نہیں تاہم ایہہ امر طے شدہ اے کہ قیام پاکستان ویلے ای انسانی سمگلنگ دا دھندہ جاری اے۔ اوس دور وچ سمگل ہون والیاں وچ بوہتی تعداد مہاجراں وچ شامل لٹی پٹی زنانیاں دی سی جہناں نوں ناپاک مقصد اتے مبنی کاروبار لئی اغوا کیتاگیا۔ ایس دے علاوہ بالاں نوں گدا گری لئی اغوا کرن والے گوہواں دی سرگرمیاں وی منظر عام تے آئیاں۔ انسانی اعضا ویچن والے منظم گروہ وی سادہ لوح پاکستانیاں نوں بیرون ملک بھیجن دا جھانسہ دے کے لٹدے رہے نیں۔ پاکستان دی جغرافیائی صورتحال کارن ایہہ علاقہ جتھے دوجے شعبہ جات زندگی نال تعلق رکھن والیاں لئی باعث کشش بنیا رہیا اوتھے ایس مکروہ دھندے نال جڑے افراد وی آسانی نال اپنے مذموم مقصد دی تکمیل لئی ایس سرزمین نوں استعمال کردے رہے۔
شروع وچ پاکستان وچ سمگل ہو کے آن والیاں دی منزل مقصود ایہہ ملک ای ہوندا سی۔ تاہم ہن صورتحال کجھ بوہتی گھمبیر ہو چکی اے۔ ہن پاکستان سمگلنگ کرن والے گروہواں لئی محض منزل نہیں رہیا بلکہ اک گزرگاہ دی حثییت وی اختیار کر گیا اے۔ ہن انسانی سمگلنگ وچ ملوث بین الاقوامی گروہ فلپائن‘برما تے ایہو جئے دوجے پسماندہ ملکاں توں مرد تے زنانیاں تے بالاں نوں پاکستان لیاندے نیں تے کجھ عرصے مگروں ایتھوں اوہناں نوں یورپی منڈیاں وچ بھیڑ بکریاں وانگوں ویچ دیندے نیں۔ا یسے طرحاں افغان باشندیاں نوں وی یورپی ملکاں تک پہنچان لئی پاکستان نوں بطور گزرگاہ استعمال کیتا جاندا اے۔
ایہناں بندیاں نوں سمگلنگ دے مقصد دے اعتبار نال جے وکھرے گروہواں وچ تقسیم کیتا جاوے تے ایہہ امر سامنے آندا اے کہ پاکستان توں سمگل ہون والیاں دی اکثریت بہتر روزگار دی متلاشی ہوندی اے۔ دوجے پاسے اندرون پاکستان اک جگہ توں دوجی جگہ (عمومی صورتحال وچ ایہہ سمگلنگ اک صوبے توں دوجے صوبے وچ ہوندی اے۰ سمگل کیتے جان والیاں وچ بوہتی تعداد زنانیاں تے بالاں دی اے۔ایتھے سمگلنگ دا اصل مقصد معصوم بالاں نوں گداگری لئی اسعتمال کرنا‘ گھٹ عمر یا سوہنی زنانیاں نوں جسم فروشی لئی استعمال کرنا یا فیر اوہناں توں مختلف صنعتاں وچ زبردستی بیگار لینا مقصود ہوندا اے۔
ایہناں مغویاں کولوں جہناں صعنتاں وچ زبردستی مزدوری کروائی جاندی اے۔ اوہناں وچ اٹاں تیار کرن والے بھٹے‘ قالین بانی دی صنعت‘ ہتھ دی کھڈیاں‘ کان کنی دی صنعت‘ پہاڑ کھودن دا کم وغیرہ شامل نیں۔ ویسے تے مجومعی طور تے ایہہ نتیجہ اخذ کیتا جا سکدا اے کہ پاکستان وچ انسانی سمگلنگ دا بنیادی محرک روزگار دے بہتر موقعے نیں جہدی بنا تے اکثریت خود ایہناں ایجنٹاں دے ذریعے بیرون ملک جان دے جھانسے وچ آجاندی اے تے ایس خواہش دی تکمیل وچ پیش آن والے ممکنہ خطریاں نوں قبول کرن لئی تیار ہو جاندی اے۔
ایہہ سمگلرز عام بندیاں نوں امریکہ‘ برطانیہ‘ یورپ‘ آسٹریلیا‘ ایشیا‘ پیسیفک تے مڈل ایسٹ جئے ملکاں وچ داخلے دا سفنا وکھا کے مال بٹوردے نیں۔ تاہم ہن ایتھے دے ائیرپورٹاں اتے مسافراں دے سفری دستاویزات دی پڑتال لئی جدید ترین کمپیوٹرائزڈ مشینری دی تعنصیب دی وجہ نال ایہناں ملکاں وچ داخلہ بڑا اوکھا ہو چکیا اے جہدی وجہ نال ہن ایتھے داخلے لئے فضائی رستہ شاذو نادر ای استعمال کیتا جاندا اے۔
(ماضی وچ پاسپورٹ تے دوجی سفری دستاویزات اتے تصویر دی تبدیلی مگروں جعلی دستاویزات اتے سفر عام سی۔ موجودہ حالات وچ سب توں ودھ استعمال ہون والے رستے غیر قنونی سرحدی راہداریاں تے سمندری رستے نیں۔ پاکستان دی افغانستان تے ایران دے نال انتہائی لمی سرحداں موجود نیں جہڑی انج دے ایجنٹآں لئی سمگلنگ دا بہترین ذریعہ ثابت ہوندیاں نیں۔ افغانستان دے نال پاکستان دی سرحد دی لمائی کم و بیش 24سو کلومیٹر اے جد کہ ایہدے وچ چمن تے طورخم دے مقام اتے امیگریشن پوسٹاں نیں۔ ایتھے ملاحظہ فرمائو کہ ایہناں پوسٹاں دے ذریعہ پاکستان تے افغانستان وچ آن جان والے مسافراں دی تنگی محض پنج فیصد اے۔ بیان کیتا جاندا اے کہ ایس رستے توں افغانیاں لئی غیر قنونی دستاویزات اتے پاکستان وچ داخلہ بڑا آسان اے۔ ایجنٹس ایہناں چیک پوسٹاں دے ذریعے سنٹرل ایشیائی تے افغان باشندیاں نوں پاکستان سمگل کردے نیں۔
جے اسیں پاکستان تے ایران دی سرحد ول ویکھنے آں تے سانوں وکھائی دیندا اے کہ ایران تے پاکستان وچ واقع سرحد نو سو کلومیٹر اتے پھیلی ہوئی اے۔ اینی لمی سرحد اتے محض تفتان دے مقام تے چیک پوسٹ واقع اے جتھے مسافراں دے سفری دستاویزات دی پڑتال لئی جدید سہولتاں نہ ہون دے برابر نیں۔ بعض ویلے تے ایتھے موجود عملے دی تنگی گھٹ ہو کے محض پنج تک رہ جاندی اے۔ دوجے پاسے مند دے مقام اتے واقع چیک پوسٹ بڑی گھٹ استعمال وچ رہندی اے جہدی وجہ نال ایہدا ہونا نہ ہونا برابر ای اے۔ ایس صورتحال دا سب توں ودھ فیدہ اوہ گروہ چکدے نیں جہناں دا مقصد جعلی سفری دستاویزات اتے مسافراں نوں اک تھاں توں دوجی تھاں پہنچانا ہوندا اے۔
پاکستان توں تفتان تے فیر ایران تک دا سفر ای بسا اوقات مسافراں دی ہمت توڑن لئی کافی ہوندا اے کیوں جے ایس دوران اوہناں نوں بلوچستان دی خشک بنجر بے آب و گیاہ پہاڑی رستہ اتے اپنا سفر طے کرنا پیندا اے۔ ایران پہنچن تے منزل دے متلاشی اوہناں بے سمت مسافراں نوں پہلے ترکی تے فیر یونان روانہ کیتا جاندا اے لیکن ایس پورے سفر نوں کامیابی نال پورا کرن والے محض اک تہائی افراد ہوندے نیں۔ باقی ماندہ دو تہائی افراد یا تے سفر دی صعوبتاں سہن وچ نکام رہ جاندے نیں یا فیر سرحدی پلس دے ہتھی گرفتار ہو کے جیلاں وچ جا پہنچدے نیں۔اوہ مسافر جہڑے یورپ دے بجائے مشرقی وسطیٰ دے ملکاں وچ اپنی قسمت آزمانا چاہندے نیں اوہناں لئی ایجنٹش عموماً خشکی دے بجائے بحری سفر نوں ترجیح دیندے نیں۔
ا یہدے لئی مسافراں نوں پہلے بلوچستان توں مند بیلو سمگل کیتا جاندا اے ایہدے مگروں ایہہ قسمت دے مارے مسافر کشتیاں تے چھوٹے وڈے بحری جہازاں دے ذریعے مسقط پہنچائے جاندے نیں جتھوں ایہناں نوں منزل مقصود اتے پہنچایا جاندا اے۔ ایہناں غیر قنونی طریقیاں نال پاکستان توں بیرون ملک جان والیاں دی کل تعداد کیہ اے ایس بارے ایف آئی اے تاحال اندازے ای لا رہی اے۔
تاہم ہر سال بیرون ملکاں توں ڈی پورٹ ہون والیاں دی تعداد دے پیش نظر ادارے دا اندازہ اے کہ اوسطاً 32 توں 35 ہزار افراد ہر سال بیرون ملک ایہناں غیر قنونی طریقیاں نال سرحد پار کرن دی کوشش کردے نیں۔ ایہناں وچون کھج دا سفر سرحد اتے ای ختم ہو جاندااے جدوں اوہ پاکستانی یا ایرانی سرحدی پلس دی نظراں وچ آندے نیں۔ یونان تک پہنچدے پہنچدے مسافراں دی وڈی تعداد ہمت یا قسمت دے ہتھوں ہار چکی ہوندی تے انج منزل مقصود اتے پہنچن والے خوش قسمتاں دی تعداد بڑی گھٹ ہوندی اے۔
دوجے پاسے ایہناں ایجنٹاں دے ہتھاں وچ اپنی عمر بھر دی کمائی تے زندگی دی ڈور تھمان والیاں پاروں ایہناں ایجنٹاں دی سالانہ کمائی لکھاں یا کروڑاں وچ نہیں بلکہ ارباں وچ اے۔ بی بی سی دی اک رپورٹ دے مطابق جے پاکستان وچ موجود ایہناں ایجنٹاں دی سالانہ کمائی بارے انتہائی محتاط اندازہ لایا جاوے تے وی ایہہ کمائی گھٹ توں گھٹ دس توں گیارہ کروڑ ڈالر دے کول کول اے۔
پاکستان وچ ایف آئی اے دا ادارہ غیر قنونی طریقیاں نال سرحد پار کرن والیاں دے خلاف ماضی دی نسبت ہن بوہتا گرگرم اے۔ امیگریشن ڈیپارٹمنٹ دے مطابق پاک ایران سرحد تے ایران وچ داخل ہون وچ کامیاب ہون والے کم و بیش پندرہ ہزار افراد نوں ڈی پورٹ کیتا جاندا اے۔ دوجے پاسے عمان توں ڈی پورٹ ہون والیاں دی تعداد ست ہزار دے کول کول اے۔ایہناں اعدادوشمار دے چانن وچ ایہہ نتیجہ وی اخذ کیتا جا سکدا اے کہ یورپی معاشی بحران دے باوجود اج وی مشرق وسطیٰ وچ موجود تیل دی دولت دے مقابلے وچ یورپ دی چمک دمک سادہ لوح پاکستانیاں نوں اپنے ول کھچن وچ بوہتی کامیاب اے یا فیر ایہہ کہ پاکستانی خلیجی ریاستاں دے سخت قنون دے خوف دے پیش نظر ایہناں ملکاں دے بجائے یورپ وچ جانا بوہتا پسند کردے نیں۔
ایسے بارے ایف آئی اے دے ذیلی ادارے محکمہ امیگریشن دے مطابق معمولی سمجھے جان والے پیشیاں مثلاً ڈرائیونگ‘ لفٹ آپریٹنگ‘ مکینک‘ راج گیری تے ایس قدم دے دوجے پیشیاں نال تعلق رکھن والے بوہتے افراد مشرق وسطیٰ دا رخ کردے نیں جد کہ یورپی ملکاں وچ داخلہ ایہناں افراد لئی زیادہ باعث کشش اے جہڑے پڑھے لکھے تے کسی نہ کسی شعبہ ہائے زندگی وچ ڈگری یافتہ نیں گو کہ ادارہ ماضی دی نسبت‘ ایس ضمن وچ بوہتے فعال وکھائی دیندا اے لیکن انسانی سمگلنگ دا مکروہ دھندہ اج وی اپنے پورے عروج تے وکھائی دیندا اے۔
اک ویلا سی کہ جدوں پاکستانی ویزہ دنیا دے بیشتر ملکاں دے ائیرپورٹاں اتے آسانی نال دستیاب سی۔ ایس ویلے سبز پاسپورٹ رکھن والے ہر شحری نوں محض ایہہ ثابت کرن دی لوڑ ہوندی سی کہ اوہ اپنے مالی وسائل پاروں ایس ملک دا سفر کرن دا اہل اے جہدے مگروں اوہنوں آسانی نال ویزہ مل جاندا سی۔
ویلے دے نال نال صورتحال بدل گئی۔ پاکستانیاں دے غیر قنونی سرگرمیاں وچ ملوث ہون‘ جعلی پاسپورٹاں اتے سفر کرن تے انسانی سمگلنگ وچ ملوث ایجنٹاں دے انتہائی منظم نیٹ ورکاں وچ تبدیل ہو جان مگروں ہن نوبت ایتھے تک پہنچ چکی اے کہ پاکستانیاں لئی دوجے ملکاں دے جینوئن ویزہ دا حصول وی بڑا ای اوکھا ہو چکیا اے۔
انسداد انسانی سمگلنگ دے اداریاں دی صورتحال نیز حکومتی کوششاں
اقوام متحدہ دی اک رپورٹ دے مطابق ہر سال گھٹ توں گھٹ دس توں پندرہ ہزار افراد بلوچستان دے رستے توں غیر قنونی طریقیاں نال بیرون ملک جان دی کوشش کردے نیں۔ ایہناں وچ اکثریت پاکستانیاں دی ہوندی اے جد کہد وجیاں وچ افغانیاں دی وڈی تعداد شامل اے۔ ایس کوشش وچ کامیابی دا تناسب اگرچہ 50فیصد توں وی گھٹ ہوندا اے تاہم گرفتار ہون والیاں دی اکثریت دا ایہہ دعویٰ ہوندا اے کہ اوہناں نوں سفر دے آغاز توں پہلاں ایس سفر دی قنونی حیثیت بارے اندازہ نہیں سی۔ ایہدی وجہ ایہہ اے کہ پاکستان دے دیہی علاقیاں وچ تعلیم تے شعور دی کمی دی وجہ نال اکثریت ایہناں ایجنٹاں دی قنونی حیثیت توں واقف ای نہیں ہوندی۔ ایہہ ایجنٹس ای بیرون ملک سفر دا ذریعہ ہوندے نیں تے اوہ اوہناں دے ذریعے بیرون ملک جان دا سفنا بنن لگدے نیں۔ پاکستان وچ انسانی سمگلنگ دی روک تھام لئی سرکاری سطح تے کم کرن والا ادارہ یعنی ایف آئی اے ہن ایس ضمن وچ وی متحرک ہو چکیا اے تے مختلف میڈیا ذرائع مثلاً اخبار‘ ریڈیو تے ٹیلی ویژن دے ذریعے غیر قنونی ایجنٹاں دی نشاندہی تے بیرون ملک غیر قنونی سفر دی حیثیت بارے عوام وچ شعور اجاگر کرن دی کوشش کیتی جا رہی اے لیکن ایہہ کوششاں اجے آغا سفر وانگوں نیں کیوں جے صورتحال ایہہ اے کہ پچھلے تن ورھیاں وچ کڑے پہریاں تے سخت کوششاں دے باوجود 20ہزار توں ودھ افراد نوں غیر قنونی طور تے سرحد پار کرن دے جرم وچ گرفتار کیتا گیا اے۔
ایہہ اوہ افراد سن جہڑے پاکستانی سرحد نوں پار کرن دی کوشش وچ سن۔ ایس دے علاوہ ایسے عرصے دے دوران 50توں ودھ انتہائی مطلوب انسانی سمگلرز نوں وی گرفتار کیا گیا اے جہناں بارے اندازہ اے کہ ایہہ اربوں روپے دے عوض لکھاں افراد نوں غیر قنونی طریقے نال بیرون ملک بھیج چکے نیں۔
پاکستان وچ انسانی سمگلنگ دی ایس قدر خوفناک شرح دی وجہ ہر گز نہیں کہ ایس ضمن وچ قانون سازی اتے توجہ نہیں دتی گئی بلکہ حقیقت تے ایہہ اے کہا یس حوالے نال متعدد قنون موجود نیں۔
پاکستان پینل کوڈ دے تحت ہیومن ٹریفکنگ دی مختلف اشکال جہناں وچ حبس بے جا وچ رکھ کے بیگار لینا جنسی مقاصد لئی بالاں دی تجارت‘ آزاد شہری نوں غلام بنان دی سختی نال ممانعت کیتی گئی اے تے ایہدے مرتکب افراد لئی جرمانے توں لے کے عمر قید تک سزاواں موجود نیں۔ ایس ضمن وچ دوجے تشکیل دتے جان والے قنون وچ بونڈڈ لیبر سسٹم ابولیشن ایکٹ بی ایل ایس تے پریوینشن اینڈ کنٹرول آٰ ہیومن ٹریفکنگ آرڈیننس پچتو شامل نیں۔
تاہم ہیومن ٹریفکنگ تے انسانی سمگلنگ اتے قابو پان وچ نکامی دی اصل وجہ ایہہ اے کہ ایہناں قنون تے پاکستان پینل کوڈ دے مطابق ترتیب دتے گئے قنون وچ تصادم ہوندا اے۔ مثال دے طور تے پچنو دے تحت گرفتار ہون والے ملزماں نوں گھٹ توں گھٹ ست جد کہ ودھ توں ودھ 14سال قیددی سزا سنائی جا سکدی اے۔دوجے پاسے پاکستان پینل کوڈ دے تحت ایہناں الزاماں نال رلدے ملدے الزاماں وچ گرفتار ہون والیاں لئی معمولی سزاواں موجود نیں جہدی وجہ نال ماتحت عدالتاں ایس قسم دے مقدمات وچ سزاواں دے تعین دے حوالے نال الجھائو دا شکار ہوندیاں نیں۔ مزید براں ایہہ وی ویھکن وچ آیا اے کہ تاحال پی ایل ایس اے دے تحت اک وی مجرم نوں سزا نہیں سنائی گئی۔ ایہدی وجہ ایہہ دسی جاندی اے کہ جبری مشقت لین والیاں وچ اکثریت بااثر گھرانیاں دی ہوندی اے۔
اول تے عدالتاں تک انج دے مقدمات پہنچ ای نہیں پاندے تے جے سوئے اتفاق پہنچ ای جان تے وی ’’اتوں‘‘ آن والے دبائو کارن انج دے کیس اپنے انجام نوں نہیں پہنچدے۔ انج قنون ہون دے باوجود وی مظلوماں دی داددرسی نہ ہون دے برابرا اے۔
ایس ضمن وچ ایف آئی اے دی کارکردگی دا جائزہ لتیا جاوے تے ایہہ اندرون ملک تے بیرون ملک انسانی سمگلنگ دی روک تھام لئی نمایاں کوششاں وچ مصروف وکھاء دیندا اے۔ سال 2010-11 وچ ادارے ولوں سینکڑاں افسراں نوں ایف آئی اے اکیڈمی وچ ٹریننگ دتی گئی جہدا مقصد اندرون انسانی سمگلنگ اتے قابو پانا سی۔ ایف آئی اے ولوں انسانی سمگلنگ دا نشانہ بنن والے افراد نوں دارالامان تے دوجے محفوظ مقامات تک پہنچان لئی کیتی جان والی کوششاں وی قابل تحسین نیں تاہم ادارے نوں درپیش مسئلیاں وچ سب توں وڈا مسئلہ ایسے افراد دی شناخت اے۔
اندرون ملک سمگلنگ دی صورت وچ ایٹاں دے بھٹیاں اتے کم کرن والے‘ کھیتی باڑی کرن والے‘ کسان تے قحبہ خانیاں نال جڑی زنانیاں دی شناخت لئی ادارے دے کول مناسب سہولتاں تے انتظامات نہ ہون دے کارن ادارے دی کارکردگی خاصی مایوس کن وکھائی دیندی اے۔ بیرون مل سمگل کیتے جان والے افراد دی بحالی لئی حکومتی سطح تے درالامان تے دوجے ادارے قائم کیتے گئے نیں۔ تاہم حکومتی سطح تے بدانتظامی دے کارن ایہہ ادارے وی ایسی زنانیاں دی بحالی وچ نکام وکھائی دیندے نیں۔ایف آئی اے نے سولہ خصوصی سیلز قائم کیتے نیں جہڑے خاص کر انسانی سمگلنگ دی روک تھام لئی بنائے گئے نیں۔
ایہناں سارے اقدامات دے باوجود وی پاکستان وچ انسانی سمگلنگ دا کاروبار جاری اے جہدی اک وجہ کرپشن وی اے۔ اک رپورٹ دے مطابق پاکستان وچ نادرا دے کئی ایسے دفتر کم کر رہے نیں جتھے آسانی نال جعلی پاسپورٹ تے شناختی کارڈ حاصل کیتا جا سکدا اے۔ ایہناں جعلی دستاویزات لئی کوشش کرن والیاں وچ اکثریت بنگالیاں دی ہوندی اے جہڑے پاکستان اک مہینے دے وزٹ ویزہ تے آن مگروں واپس نہیں جاندے تے فیر ایہناں جعلی دستاویزات دے ذریعے یورپی یا خلیجی ملکاں وچ سفر دی کوشش کردے نیں۔ انج گرفتاری دی صورت وچ ایہہ پاکستان دا نام بدنام کرن دا کارن بن جاندے نیں۔ مزید براں ایس ویلے ملک وچ ایسے ہزاراں افغان مہاجر موجود نیں جہڑے افغان سرزمین اتے بدامنی کارن پاکستان وچ مہاجر دی حیثیت نال آئے تے فیر جعلی دستاویزات دی بنا تے خود نوں پاکستانی شہری دے طور تے رجسٹر کروان وچ کامیاب ہو گئے۔
لوڑ ایس امر دی اے کہ ایف آئی اے دے ادارے نوں ہور فعال بنان دے نال نال وزارت داخلہ دے ماتحت کم کرن والے دوجے اداریاں نوں وی فعال کرن دے نال نال کرپشن اتے وی قابو پایا جاوے تاں جے مستقبل وچ پاکستان نوں انسانی سمگلنگ لئی بطور راہداری یا بطور منزل گھٹ توں گھٹ استعمال کیتا جا سکے۔
ایہناں مسئلیاں دا شکار پاکستانیاں دی اصل گنتی کیہ اے۔ایس بارے کوئی وی حتمی رائے قائم نہیں کیتی جا سکدی تاہم ایف آئی اے دے اندازیاں دے مطابق خلیجی ملکاں وچ غیر قنونی طور تے رہائش پذیر پاکستانیاں دی تعداد ہزاراں وچ اے۔ ایہہ سارے غیر قنونی طریقیاں نال ای ایہناں ریاستاں وچ داخل نہیں ہوندے بلکہ ایہناں وچ بہت سارے ایسے وی ہوندے نیں جہڑے ورکنگ ویزہ تے ایتھے دا سفر کردے نیں تاہم کسی وجہ نال اوہناں دا ویزہ کینسل ہو جاندا اے جہدے مگروں ایہہ وطن واپسی دے بجائے روپوشی دی زندگی نوں ترجیح دیندے نیں۔