’’کہانی پراگہ مینڈل دا قانون دا ویروا ‘‘

پروفیسرجمیل احمد پال پنجابی زبان تے ادب وچ اجیہا جانیا مانیا ناں نیں جہناں نوں کسے تعارف دی لوڑ نہیں

ڈاکٹر صائمہ بتول

لاہور کالج برائے خواتین یونیورسٹی لاہور
جمیل احمد پال پنجابی زبان تے ادب وچ اجیہا جانیا مانیا ناں نیں جہناں نوں کسے تعارف دی لوڑ نہیں اوہ اک قابل استاد‘ کھوجکار‘ نقاد‘ مترجم‘ سفر نامہ نگار،ماہر لسانیات ہاس اس دے جانوں‘ ایڈیٹر‘ فطرت نال پیار کرن والے واہی وان‘ مترجم‘ نعت نویس‘ شاعر‘ صحافی‘ کئیں زباناں تے عبور رکھن والے اچ کہانی کار تے سب توں ودھ کے اک ودھیا انسان نیں۔ اوہ اک ست رنگی شخصیت نیں تے کوئی اجیہا حوالہ نہیں جیہڑا اوہناں دے نال پھیدا نہ ہووے ساریاں گلاں توں چوکھی جیہڑی گل دل نوں لگدی اے اوہ ایہہ اے کہ اوہ سارے کم پنجابی زبان تے ادب دی سیوا لئی کر رہے نیں۔ ’’سوپر انٹرنیشنل‘‘ رویل تے لوکائی دی شکل وچ پنجابی صحافت وچ پال صاحب ولوں بھرواں سیر اے۔ پنجابی ناول ’ہاس رس‘ شاعری نعتاں تے کہانی کاری ایتھوں تائیں کہ پنجابی ادب دی ہر ہر صنف وچ اوہناں طبع ازمائی کر کے اپنی ماں بولی دے شنگار تے سہپن وچ وادھا کیتا اے۔ اوہ کسے وی کم نوں مگروں نہیں لاہندے تے نہ ای کسے گل توں ُچنڈ چھڈا وندے نیں۔ سگوں اوہناں دی جیہڑی وی لکھت پڑھی اے انج ای لگیا اے کہ اوہناں اوس نوں ایہدے اندر کھب کے بڑی ریجھ نال لکھی اے۔
صحافت تے کہانی کاری اوہناں دے نویکلے میدان نیں اوہ ہن تائیں پنجابی زبان تے ادب دی جھولی وچ چار کہانی پراگے پا چکے نیں۔ پال صاحب دیاں ہن تائیں چھیپاں کہانیاں وچوں اخیرلا کہانی پراگہ مینڈل دا قانون اے ایس توں موہرے میں اوہناں دیاں کہانیاں اکلاپے دا جنگل تے ’’منی پلانٹ‘‘ وی پڑھ چکی آں۔
میں سمجھنی آں کہ پڑھن نال لکھن دا ول آوندا اے جد کہ لکھن نال پڑھن دا ٹھرک پنگر دا اے ایہہ دونویں کم نال نال ای ٹردے نیں پڑھن والے ودھیا لکھن دے قابل ہوندے جاندے نیں تے لکھن والا پڑھے بناں رہ ای نہیں سکدا۔
پال صاحب ہوراں اپنیاں کہانیاں دے مڈھ وچ کتاب نال ہوون والے سلوک دی گل کیتی اے۔ کتاب پڑھن دی رمق ہولی ہولی ُمکدی جا رہی اے۔ میں اوہناں دی ایس گل نال سمبندھ آں۔
پال صاحب ہوراں اپنیاں کہانیاں وچ ساڈے سماج وچ آل دوآلے کھلرے مسئلیاں نوں ای موضوع بنایا اے۔ ہن اوہ ساڈے والے دور کتھے جدوں ماں پیو دے کیتے ہر کم نوں اولاد ماپیاں دا احسان سمجھدی سی تے اوہناں دیاں کیتیاں احساناں نوں ودھ توں ودھ محنت کر کے تے اوہناں دا ناں زمانے وچ روشن کر کے اتارنا اپنا فرض سمجھدی سی۔ اجکل دیاں اولاداں نوں جیہناں سہولتاں نیں اوہناں ای اوہ چوڑ چپٹ نیں۔ اجکل دی نسل نوں اپنے حقاں دا پتہ اے پر اوہناں دے فرض کیہ نیں ایہہ اوہناں نوں چیتے نہیں۔اک ودھیا لکھاری سماج دے مسئلیاں دا جانوں ہوندا اے اوہ اپنے آل دوآلے تے اک تکھی اکھ رکھدااے۔ پال صاحب ایس گن نال رنگے ہوئے نیں۔ یونیورسٹی دے استاد ایس گل توں چنگی طرح جانوں نیں کہ اجکل دے بال کنج پڑھائی لکھائی توں اپنی جان چھڈاوندے نیں ویلے دے ایس دکھ تے خرابی نوں پال صاحب نے محسوس وی کیتا اے تے اصلوں ایس نوں کہانی راہیں بیان وی کیتا اے۔ اوہناں دیاں ساریاں کہانیاں نریاں گلاں تے کہانیاں نہیں جنہاں نوں پڑھ کے پڑھن والا سواد مانے سگوں ہر ہر کہانی جانکاری نال بھرپور تے نویکلی اے۔
پال صاحب اجکل دیاں کڑیاں دے پڑھائی بارے وچاراں نوں بڑے ودھیا ڈھنگ نال بیان دیاں لکھدے نیں۔
’’مضمون لکھن توں شانیہ دی جان جاندی سی۔ اینا بور وی کوئی ہور کم ہو سکدا اے۔ مضمون لکھنا تے پڑھنا دوویں دنیا دے بور ترین کم نیں‘‘۔
جیکر مجموعی طور تے ویکھیا جاوے تے ایہہ صرف پال صاحب دی کہانی ’’سی پیک دے فائدے‘‘ دے کردار دے ای وچار نہیں سگوں لائبریری جانا کتاباں ویکھنا لبھنا تے لے کے پڑھنا اجکل دے ہر دوجے پڑھیار دی سر پیڑ اے۔ کہانی دا وجود اودوں توں ای اے جدوں دا آپ انسان ایس دھرتی تے آیا کہانی سنن سناون یا لکھن پڑھن دی ریجھ ساڈے جیون دا بڑا لوڑی دا حصہ اے۔ جیویں کہ کہانی انسان دے نال ای جم پئی ایس لئی انسان بال پن توں ای کہانی سنن لگدا اے تے فیر ساری زندگی کہانیاں سن دا رہندا اے کہانی سنن سنان یا لکھن پڑھن دا ایہہ کم ٹردا ٹردا ہن اج دے 21ویں صدی دے دور وچ افسانے دی شکل یا نکی کہانی دے طور تے داخل ہوئی کہانی لکھنا یا سنانا نرول ای اک فن اے تے جیہڑا کہانی کار ایس فن توں وانجھا ہووے اوہ چنگی بھلی گل نوں لکھن یا سنان ویلے وگاڑ دیوے گا پر جس نوں گل بناون تے کہانی گھڑن دا گُر آوندا ہووے گا اوہ عام جیہی گل نوں دی اک ودھیا کہانی دا روپ دیون دا کمال رکھدا اے۔
جمیل احمد پال صاحب کہانی لکھن دے کھیتر وچ اپنی مثال آپ نیں اوہناں دیاں کہانیاں نریاں گلاں باتاں نہیں سگوں معلومات دا خزانہ نیں۔ ودھیا لکھاری یا کہانی کار اوہ ای ہوندا اے جیہڑا ساد مسادے ول نال کہانی سناوندیاں سناوندیاں یاں لکھدیاں لکھدیاں بڑی اہم تے نویاں گلاں دی دس وی پاوندا جاوے تے پڑھن والیاں دی جانکاری وچ وادھا کردا جاوے۔ جیویں کوئی سواد لا مٹھا شربت پیندیاں ہر ہر گھٹ وچ سواد ہوندا اے بالکل انج ای ایہناں دیاں کہانیاں پڑھیاں ہر کہانی وچ معلومات دے گھٹاں دا سواد دل نوں وی تے روح نوں وی راحت اپڑاندا جاندا اے تے بندہ بالکل وی بھار چکے بناں۔ کہانی دا سواد مان دیاں اخیر تائیں بہت کجھ سکھ چکیا ہوندا اے۔
جیویں ’’سی پیک منصوبہ‘‘ چینی کتے دا گوشت کھانا پسند کردے نیں‘‘ کتے نوں ویکھ کے نسنا نہیں چاہیدا‘‘ چینی قوم بارے جانکاری ’’کتے دے کٹے دے علاج بارے جانکاری‘‘ جنوراں نوں ازیت دے کے مارن نال اوہناں دا گوشت بہتا سواد لا ہو جاندا اے‘‘ ’’بنگالی ثقافت‘‘بنگالی زبان‘‘پینڈو رہت ل‘‘ اخلا قیا ت۔’’چینی لون وچ سور دی رال دا رلا‘‘وغیرہ۔ اج دے دور وچ انج تاں ایہہ پیڑھی آپ ای بھیتری سیانی اے پر پال صاحب ہوراں کہانی بیان کردیاں جتھے سماجی مسئلیاں تے خرابیاں تے انگل چکی اے۔ معلومات اپڑائی اے اوتھے ای نرول صلاحواں دیون یاں سمجھاون دا جتن وی کیتا اے انج وی کتاباں پڑھنا نِرا دل پرچاون دا سواد مانن تے تفریح کرن ای نہیں ہوندا سگوں ایہدے راہیں تاں پڑھن والیاں دی اک طرح تربیت وی ہو رہی ہوندی اے۔ کتاباں پڑھن نال اسیں اپنے آل دوآلے پنگرن والیاں مسئلیاں توں جانکار ہوون دے نال نال ویلے دی لوڑ تے ہور وی بہت کجھ سکھ رہے ہونے آں۔
پڑھن والا پڑھ کے سیدھ وی لے سکدا اے تے کراہے وی پئے سکدا اے ایہہ تاں ہر بندے دی اپنی اپنی سوچ ہوندی اے۔ اللہ سوہنے وی تاں بندے نوں عقل دے کے اوس نوں دنیا وچ اپنا نائب بنا کے بھیججا اے۔ تاں جے اوہ اپنی عقل نال فیصلہ کرے کہ اوس کس راہ تے ٹُرنا اے۔
پال صاحب دیاں کہانیاں وچ کجھ گلاں میرے لئی وی بالکل نویاں سن یاں میں ایس دور دی بڑی سدھی تے سادی مخلوق آں پر پڑھن نال ای سانوں ساڈے آل دوآلے دے مسئلیاں بارے پتہ لگدا اے۔ انج دی تاں کہانیاں ساڈے ال دوآلے کھلرے واقعاں دا اکٹھ ہوندیاں نیں تے ایہناں دے کردار ساڈے دور نیڑے ای وس رہے ہوندے نیں۔ کہانی ’’رابعہ‘‘ وچ رابعہ دا منصور کو لوں جس چیز دی منگ سی وہ ساڈے سماج دے مونہہ تے اک بہت وڈی چپیڑ وی اے تے رابعہ دے رب تے توکل تے ایمان دی کمزوری وی کہ اوہ ایس عارضی فانی تے وقتی حیاتی لئی سس دے خوف طعنے مینے تے اپنے بندے دے دوجے ویاہ دے ڈر ورگے سطحی تے پاندو چھو مسئلیاں لئی اپنا ایمان ویچن دھری بیٹھی سی ایہہ وسار کے کہ ساڈی شریعت وی تے سماج وی سانوں ایس ہنھیر دی اجازت نہیں دیندے۔ دوجے بنے جیہڑی کُڑی بھر جوانی اپنے ’’نک تے مکھی تک نہیں سی بہن دیندی تے نرچڑے نوں وی کھول پھڑکن نہیں سی دیندی ہن اپنے کڑیاں جمن تے اپنی روح دی نفی کرن نوں وی تیار ہو گئی۔
پال صاحب دیاں ایہناں کہانیاں دی زبان بڑی سادہ تے سوکھی اے پر ایہدے نال نال اوہناں پنجابی دیاں بڑیاں سوہنیاں اصطلاحواں تے خالص پنجابی دے لفظاں دا ورتا وی کیتا اے جہناں نوں پڑھ کے ایس گل دا مان ہوندا اے کہ حالے وی ساڈی زبان دے ودھیا لفظاں دے جانوںموجود نیں۔ جیویں تھڑ ’کے‘ کو سی کوسی وچلا جھیڑا اوا زار‘ کھرلی دس پئی‘ مل ،سیر ساری‘ سنھ لاون‘ کالھے‘ دب چھڈیا‘ پیر تلکنا‘ بھج جانا‘ رڑھ کھڑکے‘ گُلی‘ جھک جانا‘ کچیچیاں‘ اجھک، دا ء لا کے ،کال‘ داج‘ گل وسوں نکل گئی‘ پھُٹنا وغیرہ۔ کسے وی ادبی پارے نوں ودھیا بناون لئی ضروری اے کہ اکھاناں محاوریاں تے ودھیا اصطلاحواں نال ایس نوں شنگھا ریاجائے۔ پال صاحب ہوراں ایہہ کم ودھیا ڈھنگ نال کیتا اے تے تھاں تھاں پنجابی کہاوتاں تے اکھاناں دا ورتا کرکے اپنی زبان تے عبور ہوون دا ثبوت دتااے جیویں۔
’’وس دا روگ‘ اٹ کھڑکا‘ پارس دا پتھر‘ ویلے سراپڑ جانا‘ کھڈے ‘ پیندی سٹے۔ پیراں اتے پانی نہ پین دینا۔ کھنب پھٹنا‘ ہم ہما کے‘ موت پینا‘ پولے پیریں‘ دھونے دھو دینا‘ ملبہ پادینا ،اگے جوگا رہنا نہ پیچھے جوگا‘‘۔کہانی چھاں وچ جمیل احمد پال ہوراں جتھے سماج وچ پنگرن والیاں ہور کہئیں مسئلیاں تے برائیاں دی دس پائی اے پر نال ای نال اولاد دی حیاتی وچ پیو دی اہمیت توں وی چنگی طرح جانوں کروایا اے تے ایہہ باور کران دا جتن کیتا اے کہ ماپے دنیا توں ٹُر وی جاون تاں وی اوہناں دا ساتھ تے چھاں اولاد دے سر تے رہندی اے۔
پال صاحب کیوں جے ہاس رس دے وی جانوں نیں بھاویں مزاح یاں ہاس رس کوئی سوکھا کم نہیں۔ لوکاں نوں ہساونا بڑا اوکھا اے۔ ایہہ ہر کوئی نہیں کر سکدا ایہہ خوبی ربوں ملدی اے۔ پال صاحب وی ایس فن توں چنگی طرح جانوں نیں تاں ای تاں اوہناں دیاں لکھتاں وچ ایہہ رنگ سانوں تھاں تھاں لگا جاپدا اے جیویں کُتے نوں روڑا چُک کے مارن تے اوہ کتے دے دل دی آواز دسدے نیں۔
’’شانیہ نے نیوں کے وٹا چکیا‘ کتافورن دورنس گیا تے پرانہہ کھلو کے پوجھل پلان لگ پیا جویں آکھ رہیا ہووے ’’بی بی‘‘ جے روٹی نہیں پا سکدی تاں وٹے تاں نہ مار‘‘کہانی جپھی وچ اک دن ماسٹر نوں کلاس وچ آون تے تھوڑی ڈھل لگ گئی منڈے کلاس وچوں پھُٹ آئے تے قبرستان اپڑ آئے ماسٹر صاحب قبرستان کولوں لنگھدیاں سلام کردے سن۔ ایس واقعے نوں پال صاحب بڑے مزاحیہ ڈھنگ نال انج بیان کیتا اے۔
’’ماسٹر ہوریں اج لیٹ سن پر قبرستان لاگیوں لنگھیاں اُچی آواز وچ سلام کرنا نہیں بھُلے السلام علیکم یا اہل القبور وعلیکم السلام ماسٹر عبدالغفور مگروں بہت سارے لوکاں دی سانجھی آواز آئی ماسٹر غفور دی جیویں جان ای نکل گئی۔ اوہنے تیز تیز پیڈل مارن دا عمل ہور تیز کیتا تے بغیر پیچھے مڑ کے ویکھے اگے نکل گیا۔
ایس ای کہانی وچ کلاس مانیٹر دی حیثیت نوں بیان کر دیاں۔ پال صاحب مزاح دا رنگ بھردیاں لکھدیاں نیں۔
’’مانیٹر دا کم چُغلی کرنا ہوندا اے ایہدے پاروں ای مانیٹر نوں کلاس دے منڈیاں وچ شودر دا درجہ ملیا ہوندا اے‘‘۔
انج ای کہانی ’’کافی‘‘ وچ بیوی اپنے خاوند نوں دفتروں آئے نوں ویکھ کے آکھدی اے۔
’’شانی واش روم چوں باہرآئی آگئے او؟ اوہنے پچھیا نہیں اجے تیکر اوتھے ای آں اوہنے مذاق نال آکھیا‘‘
پال صاحب پنجابی زبان ادب دیاں وکھو وکھ صنفاں دوجیاں زباناں نالے ہاس رس دے جانوں تاں ہین ای ایہدے نال نال پینڈ و رہتل دے وسیب دے وی چوکھے جانوں جاپدے نیں کہ کیویں پنڈاں دے لوکی سدھ مسدھے بس جمعرات نوں اللہ ناں دی گُلی دے کے ای رب لئی اپنا حق ادا کر لیندے نیں۔ نمازاں پڑھن تے دعاواں منگن دا نہ اوہناں کول ویلا ہوندا اے نہ لوڑ تے نہ ای شعور مائی مسیت بھاگے بھری نوں سلام کرنا چُمنا اوہدا جھاڑو کرنا ای اوہ وڈے ثواب دی گل سمجھدے نیں۔ درباراں تے جانا منتاں منناں تے اتارن نالوں بہتا ایہہ تفریح ہوندی اے سیر ہوندی اے۔ پال صاحب ہوراں وی اپنیاں کہانیاں وچ پنجابی وسیب دی گھنی دس پائی اے۔
محنت وچ عظمت اے تے اسیں پنجابی وچ ایہہ وی سن رکھیا اے کہ کر مزدوری تے کھا چوری مطلب محنت توں بعد اوہدا صلہ ضرور ملدا اے محنت کوشش لگے رہنا ٹُرے رہنا‘ رُکنا نہ جُٹے رہنا‘ ہمت رکھنا ایہہ اوہ گر نیں جہناں نوں اپنا کے بندہ ہمیش سوکھا رہندا اے بندے دی محنت کدیں کھلے کھان نہیں ہوندی اوس نوں اوہدے کیتے دا اجر ضرور ملدا اے۔
گل صرف دعاواں نال نہیں بن دی دعا دے نال دوا دی وی لوڑ ہوندی اے۔ حیلہ کرن نال ای وسیلہ بن دااے۔ پال صاحب ہوراں دیاں کہانیاں وچ کئیں تھاواں تے محنت دی عظمت تے چانن پایاگیا اے۔
جیویں ماسٹر صاحب ہوراں اپنے شاگرد نوں چنگے نمبر لین تے شاباش دتی۔
’’شاباش میرا پتر توں بہت چنگے نمبر لئے نیں۔ کلاس وچ سب نالوں زیادہ نمبر تیرے نیں۔ اوہناں نے وقاص دے ستر اتے ہتھ پھیر دے ہویاں آکھیا۔
اوہ بے شرمو حیا کرو ایہہ تہاڈے نالوں کہڑی گلوں ودھ اے۔ تہاڈے ورگا ای اے بس ایہنے محنت زیادہ کیتی تہانوں پڑھدیاں موت پیندی اے؟ ایہدے ول ویکھو ایہنے پڑھیا اے تے رب نے ایہدی محنت دا پھل ایہنوں دتا‘‘۔
انسان دی سوچ مثبت ہووے تے اوہ ہر کم تے ہر گل وچوں ودھیا تے چنگا نقطہ لبھ لیندا اے انج جیکر سوچ چنگی نہ ہووے تاں ہر شے وچ خرابی تے ہر گل وچ برائیاں دسدیاں نیں جیویں پال صاحب ہوراں ’’سینئر سٹیزن‘‘ کہانی وچ اک بندے دی کہانی بیان کیتی اے اوس کہانی نوں جیکر اسیں صرف کہانی یا گل منیے تاں اوہ اک عام جہی گل تے اک عام بندے دی سوچ اے پر جیکر اوس کہانی نوں تنقیدی پکھوں ویکھئے تاں سانوں کئی گلاں سکھن نوں ملدیاں نیں۔
جدوں وی اسیں کسے ادب پارے نوں تنقیدی حوالے نال پڑھنے آں تاں اسیں اوہدیاں خوبیاں تے خامیاں دا نتارا کرنا ہوندا اے۔ ایس اکھ نال ویکھیاں سانوں ہر کہانی تے اک سطر وچ اک نواں سبق‘ گل‘ مت تے سکھیا سکھن نوں ملدی اے۔ ہر واریں سانوں کوئی نویکلی گل تے ودھیا ول سکھن نوں لبھدے نیں۔ جیویں پال صاحب ہوراں کہانی خاندانی منصوبہ بندی بارے جو سطراں لکھیاں نیں اوہ حقی سیدھ لین لئی بتھیریاں نیں۔ جیویں ’’منڈیویاد رکھو بہتے بچے پیدا کرنا کوئی بہادری نہیں۔ ایہہ کم تے کتے وی تہاڈے نالوں بہتر کر سکدے نیں۔ انسان نوں چاہیدا اے کہ صرف اونے بچے پیدا کرے جہناں نوں چنگا کھوا سکے۔ چنگی تربیت کر سکے جیہڑے بچے نوں تسیں چنگا کھوا پیا نہیں سکدے چنگے سکول وچ پڑھا نہیں سکدے۔ اوہنوں پیدا کرن دا تہانوں کوئی حق نہیں‘‘۔روٹی بوٹی دا ای ازل توں رولا اے تے ایہدی ای جنگ اے ہوون تے نہ ہوون دی ای لڑائی اے۔ ہور توں ہور دی حرص تے لالچ نے بندیاں نوں ٹنگیا ہویا اے ہر کوئی اگے توں اگے جان دی دوڑ وچ اے جہدے کول جناں اے اوہ اوس توں ودھ دا طالب اے ایسے کنک پاروں ای انسان جنت وچوں نکلیا تے ایس کنک دی ای روٹی کھا کے راتیں سارے سوندے نیں۔ کوئی وی سونے دی روٹی تاں کھا کے سوندے نیں۔پر فیر وی بندے اندر حرص تے لالچ کُٹ کُٹ کے بھریا ہویا اے اگلے ساہ دا بھروسہ نہیں پر بندہ اگلیاں صدیاں تائیں دا سامان اکٹھا کر لینا چاہندا اے۔ ایہو جیہے ڈھڈ تے لتر مارو جیہڑا تہانوں بھنڈے ۔کسے وی انسان نوں سمجھن لئی اوس دا روٹی کھلن ویلے ای چنگا پتہ لگدا اے اجکل پڑھے لکھے کھاندے پیندے بندے وی روٹی کُھلن تے انج پیندے نیں جیویں کتے ہڈیاں تے انسان اندر انسانیت نہ ہووے تاں انسان کیہڑی گل دا انج تاں اوہ جانوراں توں وی بھیڑا اے پال صاحب ہوراں ’’بوٹی‘‘ کہانی وچ ایس رولے نوں ای بیان کر کے انسان نوں انسانیت سمجھاون دا جتن کیتا اے۔پال صاحب ہوراں تھاں تھاں مت تے سمجھ دیون دی کوشس کیتی اے۔کدیں کدیں اسیں صرف کسے دی کہی گل پاروں اپنا جیون اوکھا کر لینے آں سوچ سوچ کے آپ وی پاگل ہونے آں تے دوجیاں تے وی ناجائز چڑھائی کر کے رب اگے گنہگار بننے آں ایس لئی چنگا اے کہ اسیں ہر معاملے نوں جلدی وچ یا بغیر سوچے سمجھے کرن دی تھاں سانوں اوہدی تہہ وچ جانا چاہی دا اے تاں ای اسیں آپ ذہنی کوفت تے دوجیاں دی دل آزاری توں بچ سکنیں آں۔ جیویں ’’ادھار‘‘ کہانی والی راشدہ ’’وکی‘‘ دی ماں یاسمین تے بدضن ہوئی تے اپنے ذہنی سکون نوں برباد کرن دے نال نال یاسمین بارے وی بھیڑا سوچدی رہی۔
انج ای اک مت دی گل اوہناں کہانی سفلا وچ وی دتی اے کہ د وجیاں وچکار نفاق تے بے اتفاقی مکاون دا چارا لاونا چاہی دا اے ایہہ ثواب دا کم اے پر تھوڑے ای لوکی ثواب کھٹدے نیں۔ چنگیاں قدراں ساڈے سماج وچوں مُکدیاں جا رہیاں نیں لکھاری ہمیشہ اپنیاں لکھتاں راہیں ودھیا قدراں دے پرچار دا جتن کر دے نیں سماج وچ ایہناں قدراں دے کال دی وڈی وجہ کتاباں نہ پڑھنا وی اے۔ پال صاحب دیاں کہانیاں پڑھیاں سانوں اوہناں دے اخلاقی قدراں دے پر چارک ہوون دا وی پتہ لگدا اے اوہ جتھے سلوک اتفاق استاد دا ادب احترام گوانڈھیاں دا خیال تے اوہناں دے حق دی گل کردے نیں۔ اوتھے ای گل وگا مارنی (طنز) نوں چھڈن شریعت دی پابندی کرن جیویں’’ گاں‘‘ کہانی وچ اوہ دھیاں دے ویلے سرویاہ کردیون دے حوالے نال آکھدے نیں ان ویاہی دھی بوہے تے بیٹھی ہووے تاں بندہ گنہگار ہوندا اے۔ حیاتی دے باغ نوں پھلن کھلن لئی جتھے دوجیاں ہور کئیں شیواں اپنا کردار ادا کردیاں نیں اوتھے ای سجن دوست یار وی بہت لوڑی دے نیں۔ سجناں دوستاں نال جیہڑا ویلا لنگھدا اے اوہ سب توں ودھیا ویلا ہوندا اے ایہہ ویلا اسیں صرف اپنے لئی جی رہے ہونے آں چنگے دوست یار حیاتی دا سرمایہ ہوندے نیں۔ ایہہ ہور گل اے کہ ویلے دے نال نال ساڈیاں ترجیحاں بدلدیاں رہندیاں نیں۔ پال صاحب ہوراں دیاں کہانیاں وچوں بھاویں کہانی ’’گاں‘‘ دا کہانی نال کوئی سنمبھد نہیں پر ایس کہانی راہیں لکھاری نے دوستی ورگے سوہنے تے پوتر رشتے دھیاں دے ویلے سر ویاہ کرن اوہناں دی آواز ماپیاں توں نیویں رہن پروہنیاں نوں باہر تک آپ چھڈن جان ورگیاں کئیں اخلاقی قدراں بارے دس پائی اے۔
پال صاحب ہوراں دیاں کہانیاں وچ جتھے ہور بہت کجھ سکھن نوں ملدا اے اوتھے ای اپنی ماں بولی نال پیار وی بھرواں دسدا اے۔ اوہ اپنی زبان نوں کدھرے وی نہیں وساردے ’’ہینا آپا‘‘ والی کہانی وچ اوہ زبان دی اہمیت بارے دسدے نیں تے بنگالی زبان دے مقابلے پنجابی زبان دا کیہ حال اے اوس تے پنجابیاں نوں ڈھیٹ تے شرمندہ کردے نیں کہ بنگالی اوہ قوم اے جہناں اپنی ماں بولی نوں بچاون لئی اپنیاں جاناں دے نذرانے دتے جد کہ پنجابی اپنی زبان نوں بولنا تے سکھنا میہنا سمجھدے نیں۔
21فروری 1952 وچ بنگالیاں اپنی ماں بولی دے حق وچ مظاہرے کیتے تے ایس دوران کجھ بنگالی پڑھیار شہید وی ہوئے پر اپنی زبان تے رہتل نوں ہمیشہ لئی سانبھ گئے۔ اوہناں شہیداں دی یاد وچ اوتھے بنگلہ دیش وچ شہیدی میناربنایا گیا اے تے ہر سال بنگالی 21فروری نوں ایہناں شہیداں دی یاد نوں نرویا کرن لئی ایہناں دی یاد وچ ایس دیہاڑ نوںمناوندے نیں مگر وںیونیسکو نے وی 21فروری نوں پوری دنیا وچ ماں بولی دا عالمی دیہاڑ مناون دا اعلان کردتا۔ بنگالیاں دے مقابلے پنجابی قوم اپنی بولی بولن نوں میہنا سمجھدی اے ایس حوالے نال کہانی ’’ہینا پا‘‘ وچ پال صاحب لکھدے نیں۔
’’میرا بیلی اپنے دوہتریاں پوتریاں نوں دسدا ہووے گا کہ پنجاب وچ ایہو جہی مخلوق وسدی اے جہڑی اپنی زبان بولنا پسند نہیں کردی تے اوہدے دوہترے پوترے (بنگالی دوست دے )دنداں وچ انگل دے کے سوچدے ہون گے دادا / نانا جھوٹھ بولدا اے انج وی کدی ہو سکدا اے‘‘۔انج ای جذبات نگاری ہووے تے بھاویں سوہنے منظراں دا بیان پال صاحب ہوراں ہر حق چنگی طرح ادا کیتا اے۔اوہناں دیاں کہانیاں پڑھیاں خاص کر ’’ہینا پا‘‘ پڑھیاں پتہ لگدا اے کہ اوہ صرف بنگالی زبان دے ای جانوں نہیں سگوں اوتھوں دی رہتل‘ ماحول وسیب تے رسماں ریتاں دے وی چنگے جانوں نیں۔ اوہناں دی کہانی ’’سی پیک منصوبہ‘‘ اک اجیہی کہانی اے جہدے راہیں اوہناں اخبار تے ایس نوں پڑھن دی اہمیت حالات حاضرہ نال واقفیت تے لکھن پڑھن ورگے نویکلیاں موضوعاں تے گل کر کے کہانی کاری نوں اک نواں رنگ دیوان داچارا لایا اے۔ ایس توں اڈ اج دے دور وچ موبائل اک سیاپے تے دجال دا کردار نبھاوندیاں کیویں ساڈیاں نویاں نسلاں نوں چوڑ کر رہیا اے ایس پاسے دھیان دوایا اے۔ موبائل اک اجہی بیماری اے میں تاں ایس نوں بیماری ای آکھاں گی کہ جدوں اک واریں ایس نوں پکڑ لوو تاں گھنٹہ تاں کسے پاسے نہیں۔ ایس دا ورتا بے چینی ویلے دا ضیاع‘ نظر دی کمزوری تے برداشت دی گھاٹ ورگے مسئلیاں نوں جنم دے رہیا اے۔ پال صاحب ہوراں دی ایس کہانی (سی پیک دا منصوبہ)وچ اج دے نس بھج دے دور تے ٹچکر کیتی گئی اے کہ ویلھے ہو کے وی کسے کول ویلا نہیں ہر کوئی موبائل اچ ای ُرجھا ہویا اے۔
پال صاحب دی کہانی ’’مینڈل دا قانون‘‘ جیہڑا کہ کتاب دا سر ناواں وی اے اک ودھیا کہانی اے مینڈل اصل وچ اک سائنسدان دا ناں اے جنہے وراثت دا قانون پیش کیتا سی کہ کیہڑے تے کنے جینز اک بال اپنے ماں یا پیو کولوں حاصل کردا اے۔ا یس کہانی راہیں اوہناں تریخ سائنس نالے ودھیا طریقے نال ایڈمنسٹریشن چلان دے ڈھنگ دسے نیں۔ سکائوٹنگ بارے جانکاری دتی اے۔سکول وچ ہفتہ صفائی منائونا‘ پکنک دی پکنک تے کم دا کم۔ ایہہ کہانی پڑھن نوں کہانی پر ویکھن نوں اک معلوماتی مضمون اے۔ پال صاحب داکہانی لکھن دا ڈھنگ ایس پکھوں نویکلا اے کہ اوہ عام جہی گل تے کہانی اندر جانکاری دیون دا پربندھ کردے نیں۔ صلاحواں‘ متاں تے عقل حکمت دیاں گلاں دسدے نیں ودھیا طریقے نال کم کرن دی دس پائوندے نیں ایہناں توں ایہہ گمان ہوندا اے کہ اجہے انسان اپنے کم نال مخلص تے دیانتدار ملک قوم تے آون پیڑھی لئی اک دھیا انسان نیں۔