’’ممتاز قانون دان ایس ایم ظفر نال مکالمہ‘‘

اک علمی تے تریخی دستاویز!

ساجد حسین ملک

مینوں پہلاں جناب علامہ عبدالستار عاصم دا شکریہ ادا کرنا اے کہ اوہ اپنے اشاعتی ادارے قلم فائونڈیشن انٹرنیشنل لہور دے پربندھ ہیٹھ طبع کردہ کتاباں گاہے گاہے بھجواندے رہندے نیں۔ ایہہ اوہناں دی کرم فرمائی اے کہ اوہ میرے بارے ایہہ گمان رکھدے نیں کہ مینوں کتاباں پڑھن دا شوق اے۔ میں اوہناں دی قدر افزائی اتے اوہناں دا ممنون آں‘ تاہم میں سمجھنا واں کہ کتاباں پڑھن لئی جہڑی لگن‘ توجہ‘ محنت‘ اک خاص حد تک جسمانی توانائیاں تے زیر مطالعہ کتاب یا کتاباں دے مندرجات تے نفس مضمون نوں سمجھن‘ پرکھن تے اپنے اندر سمون تے اوہدے نال ویلے دی بہ افراط دستیابی دی لوڑ ہوندی اے‘ بلاشبہ میں اپنے اندر اوہدی کمی تے فقدان پانا واں۔ سچی گل اے ایس تمہید دا مقصد اپنی خودنمائی یا کسر نفسی نہیں بلکہ حقیقت حال دا اظہار اے۔ ایس صورت وچ پنجاب یونیورسٹی دے شعبہ میڈیا سٹڈیز دے سینئر استاد پروفیسر ڈاکٹر وقار ملک دی دقیع‘ وسیع المفہوم تے زندگی دے اہم موضوعات دا احاطہ کردی جامع تصنیف ’’ممتاز قانون دان ایس ایم ظفر سے ملامہ‘‘ دے بارے کجھ لکھنا واقعی اک اوکھا امر اے۔ ’’ممتاز قانون دان ایس ایم ظفر سے مکالمہ‘‘ اک ایسی تصنیف اے جہنوں قلم فائونڈیشن انٹرنیشنل نے بڑے اہتمام دے نال شائع کیتا اے۔ کتاب دے سرورق اتے چھپیا ہویا کتاب دا عنوان ’’ممتاز قانون دان ایس ایم ظفر سے مکالمہ… زندگی کے اہم موضوعات کا احاطہ کرتی ایک علمی اور تاریخی دستاویز‘‘ یقینا خاصا لما اے۔ ایہدے وچ مکالمہ دا لفظ جلی حروف وچ چھپیا ہویا اے جہدے توں ایہہ اشارہ وی ملدا اے کہ کتاب دا عنوان صرف ’’مکالمہ‘‘ وی ہو سکدا اے۔تاہم کتاب دا جہڑا عنوان سرورق اتے دتا گیا اے لما ہون دے باوجود بڑا جامع تے پرمعنی اے کہ اوہدے وچ ڈاکٹر وقار ملک دے ممتاز قنون دان ایس ایم ظفر نال کم و بیش 25 ورھیاں دے لمے عرصے دے دوران کیتے جان اولے مکالمیاں دا انتخاب شامل کیتا گیا اے۔ جہڑا ایس توں پہلاں روزنامہ ’’الاخبار‘‘ ہفت روزہ ’’حرمت‘‘ ’’ہفت روزہ ’’زندگی‘‘ تے روزنامہ ’’پاکستان‘‘ جئے موقر اخباراں تے جرائد وچ چھپ چکے نیں۔
ایہہ مکالمے/ کالم وسیع الفہوم‘ متنوع تے جامع موصوعات تے دور حاضر دے معاملات و مسائل تے حالات و واقعات نوں اپنے اندر ایس طرح سمیٹے ہوئے نیں کہ اوہناں دے بارے سرورق اتے ’’زندگی کے اہم موضوعات کا احاطہ کرتی ایک علمی اور تاریخی دستاویز‘‘ جئی تعارفی سطر تحریر کرنا ہر لحاظ نال موضوع‘ مناسب تے برمحل لگدا اے۔
کتاب دے مصنف پروفیسر ڈاکٹر وقار ملک دی ایس کاوش دی تحسین کیتی جانی چاہیدی اے کہ اوہناں نے جناب ایس ایم ظفر نال ربع صدی اتے پھیلے لمے عرصے دے دوران کیتے جان والے مکالمیاں نوں بڑی عرق ریزی‘ جانفشانی تے محنت دے نال مختلف موضوعات دے تحت تقسیم کر کے کتاب وچ شامل کیتا اے۔ کتاب بارے ہور لکھن توں پہلاں ضروری پتہ ہوندا اے کہ جناب ایس ایم ظفر دے بارے ذہن دے تحہ خانے وچ موجود کجھ یاداں تے گلاں نوں تازہ کراں۔
مینوں یاد پیندا اے کہ ایس ایم ظفر (سید محمد ظفر) دا نام میں پہلاں پچھلی صدی دے 60دے عشرے دے وچلے سالاں غالباً 1965 وچ سنیا سی۔ جدوں اوہناں نے اوس ویلے دے فوجی حکمران جنرل (مگروں فیلڈ مارشل) ایوب خان دی کابینہ وچ نسبتاً اک کم عمر وزیر دی حیثیت نال بطور وفاقی وزیر قنون منصب سنبھالیا سی۔
ایہہ حسن اتفاق سی یا اوہدی کجھ ہور وجہ سی کہ اوہناں توں پہلاں لہور نال ای تعلق رکھن والے نوجوان قنون دان شیخ خورشید احمد وفاقی وزیر قنون دے منصب اتے فائز سن۔ اوہناں دا انتقال ہویا تے ایس منصب دی پیشکش جناب ایس ایم ظفر نوں کیتی گئی جہناں نے ایہنوں قبول کر لیتا۔ ایتھے ایس گل دا ذکر وی دلچسپی نال خالی نہیں ہووے گا کہ اوہناں توں پہلاں لہور نال ای تعلق رکھن والے نامور قنون دان شیخ منظور قادر مرحوم وی صدرایوب خان دی کابینہ وچ وزیر قنون دے منصب اتے فائز رہے سن۔
صدرایوب خان نے 1958 وچ اپنے نافذ کردہ مارشل لا دے نتیجے وچ 1956 دے آئین نوں منسوخ کیتا تے ملک لئی اک نویں آئین دی تیاری اوہناں لئی اک مجبوری سی۔
چنانچہ اک نواں آئین تیار کیتا گیا جہڑا جون 1962 وچ نافذ ہویا اوہنوں 1962 دے آئین دا نام دتا گیا جہدی تیاری وچ شیخ منظور قادر نے بطور وزیرقنون اہم حصہ لیتا۔
شیخ منظور قادر وفاقی وزیر قنون دے عہدے توں فارغ ہوئے یا فارغ کیتے گئے تے اوہناں نوں مغربی پاکستان ہائیکورٹ(اوس ویلے تک محدہ پاکستان قائم سی جہڑا دو صوبیاں مشرقی پاکستان تے مغربی پاکستان اتے مشتمل ہویا کردا سی) دا چیف جسٹس مقرر کردتا گیا۔ ایس ایم ظفر دا ذکر کریے تے مینوں یاد پیندا اے کہ ستمبر 1965 دی پاک بھارت جنگ دا معاملہ جدوں اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل وچ زیر بحث لیایا گیا تے اوس ویلے جناب ذوالفقار علی بھٹو اگرچہ صدر ایوب خان دای کابینہ وزیر خارجہ سن لیکن اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل وچ پاکستان دی نمائندگی لئی اوہناں دے بجائے وفاقی وزیر قنون ایس ایم ظفر نوں بھیجیا گیا۔ ایس گل دا ذکر ایس کتاب وچ وی موجود اے۔ جناب ایس ایم ظفر نے پاکستانی وفد دی بڑی کامیابی تے محارت نال قیادت کیتی تے پاکستان تے بھات وچ طے پان والے جنگ بندی دے معاہدے اتے پاکستان ولوں دستخظ وی کیتے۔ ایس ایم ظفر دے بارے ذہن دے نہاخانے وچ جھانکیاں تے کئی ہور گلاں وی یاد آندیاں نیں۔
اوہناں دی وجہ شہرت اک ممتاز تے نامور قنون دان دی تے سی ای اوہدے نال اپنے دور دی نامور گلوکارہ محترمہ ملک پکراج دا داماد ہونا وی اوہناں دی شہرت دا کارن گردانیا جا سکدا اے۔
ایسے طرح ملک پکراج دی دوجی صاحبزادی تے اپنے دور دی نامور گلوکارہ محترمہ طاہرہ سید وی رشتے وچ ایس ایم ظفر دی خواہر نسبتی بندیاں نیں۔
ایہہ رشتہ داری وی کسی نہ کسی حد تک ایس ایم ظفر لئی شہرت دا ذریعہ سمجھی جا سکدی اے۔ خیر رشتہ داری یا وجہ شہرت دے ایہہ پہلو کنے اہم یا غیر اہم نیں اوہناں توںہٹ کے جناب ایس ایم ظفر بارے جے ایہہ آکھیا جاوے کہ اوہ اک نامور تے ممتاز قنون دان ہون دے نال اک سنجیدہ خود انشور‘ اک سچے خلص تے محب وطن پاکستانی تے اک نمایاں سیاسی‘ سماجی تے علمی شخصیت دے طور تے قومی زندگی وچ معروف چلے آ رہے نیں تے کجھ ایسا غلط نہیں ہووے گا۔
اوہ مرحوم پیر پگاڑا دی مسلم لیگ وچ نائب صدر دے عہدے اتے فائز رہے تو صدر جنرل پرویز مشرف دے دور وچ چودھری شجاعت حسین دی سربراہی وچ قائم ق لیگ دے مرکزی قائدین وچ وی شامل رہے نیں۔ ایس دوران اوہناں نے سینیٹ آف پاکستان وچ بطور سینیٹر نمائندگی دا موقع وی ملیا رہیا۔
جناب ایس ایم ظفر دی شخصیت دے ایہہ سارے پہلو‘ اوہناں دے ایہہ سارے مناصب تے اوہناں دی ایہہ ساری حیثیتاں اوہناں لئی وجہ افتخار سمجھی جا سکدیاں نیں لیکن اوہناں دی اک سچے‘ مخلص تے دردمندپاکستانی دی حیثیت‘ اک نمایاں تے ممتاز قنون دان دا مقام تے اک صاحب الرائے تے صاحب بصیرت دانشور ہونا اوہناں دی ساری حیثیتاں تے اوہناں دی شہرت دے اسباب اتے حاوی گردانیا جا سکدا اے۔
جناب ایس ایم ظفر دی ہمہ پہلو تے متنوع شخصیت بارے کجھ ہور گلاں وی لکھی جا سکدیاں نیں لیکن واپس کتاب ولوں آندے نیں جیویں شروع وچ آکھیا گیا اے کہ مصنف نے ایس ایم ظفر نال اپنی گل بات تے مکالمیاں اتے مشتمل اپنے کالماں نوں جہڑے مختلف اخباراں تے جرائد وچ چھپدے رہے نیں‘ ایس کتاب وچ سامل کیتا اے۔ایہناں وچوں بعض دے اخیر وچ اگرچہ اخبار یا جریدے دانام تے تریخ اشاعت وی لکھی گئی اے لیکن ایہہ کالم یا مکالمے تریخی ترتیب نال کتاب وچ شامل نہیں کیتے گئے نیں بلکہ مختلف موضوعات اور عنوانات دے تحت اوہناں نوں تقسیم کیتا گیا اے۔
ایہناں عنوانات وچ حالات زندگی‘ تصور پاکستان‘ انسانی حقوق/ حقوق نسواں‘ عدلیہ‘ جمہوریت‘ مذہب‘ سائنسی امور‘ مسئلہ کشمیر/ پاک بھارت تعلقات‘ مسئلہ فلسطین/ اسرائیل‘ بین الاقوامی امور‘ اہم قومی مسائل‘ دہشت گردی‘ کالاباغ ڈیم‘ ذرائع ابلاغ‘ طنزو مزاح‘ تفریح تے متفرق وغیرہ عنوانات شامل نیں۔ ایہناں عنواناں دی کل گنتی 17 بندی اے تے اوہناں دے تحت یا اوہناں دی ذیل وچ آن والے مکالمیاں یا کالماں دی گنتی 159 اے۔ بلاشبہ ایہہ انتخاب جتھے انتہائی چشم کشا اے اوتھے پڑھن والیاں دے علم و آگاہی وچ وادھے دا کارن ای نہیں بندا اے بلکہ اوہناں لئی سوچ‘ سمجھ‘ شعور تے دانش و بصیرت دے نویں زاویے وی وا کردا اے۔ ایس توں پڑھن والیاں دا سلام تے اسلام دی تعلیمات نال لگائو‘ پاکستان تے نظریہ پاکستان نال محبت‘ ملی قومی تے تریخی روایات و اقدار دی پاسداری تے باہمی روابط وچ مثبت رویاں دے اظہار نوں فروغ دین دی جتھے حوصلہ افزائی ہوندی اے اوتھے پڑھن والیاں اتے ایہناں کالماں دے گہرے اثرات مرتب ہون دی امید وی کیتی جا سکدی اے۔
ممتاز قانون دان ایس ایم ظفر سے مکالمہ دے عنوان نال 672صفحیاں تے 8صفحیاں اتے پھیلی نادر تصویراں اتے مشتمل ایہہ کتاب اپنے ظاہری حسن‘ خوبصورت گیٹ اپ‘ پرکشش سرورق‘ مضبوط جلد تے غلطیاں توں مبرا چھاپئی لئی بلاشبہ تحسین دی مستحق اے۔
ایہدے لئی اشاعتی ادارے قلم فائونڈیشن انٹرنیشنل والٹن روڈ لاہور تے اوہدے مہتمم علامہ عبدالستار عاصم دی جہنی وی تعریف و توصیف کیتی جاوے گھٹ ہووے گی کہ اوہ اک ایسی تصنیف سامنے لیائے نیں جہدے وچ بیک وقت علم و معلومات دا خزینہ تریخ دا مطالعہ‘ تہذیب دا شعور تے حالات و واقعات دی منظرکشی نظر آندی اے۔ اخیر وچ مینوں ایہہ آکھن وچ باک نہیں کہ میں ایس زخیم کتاب دا پوری طرح مطالعہ نہیں کر سکا آں لیکن جہناں وی مطالعہ کیتا اے کہ اوہنے میرے دل دے تاراں نوں جھنجھوڑا ای نہیں اے بلکہ میرے علم و آگاہی وچ وادھا وی ہویا اے۔
ایہدے لئی اشاعتی ادارے قلم فائونڈیشن انٹرنیشنل والٹن روڈ لاہور تے اوہدے مہتمم علامہ عبدالستار عاصم دی جہنی وی تعریف و توصیف کیتی جاوے گھٹ ہووے گی کہ اوہ اک ایسی تصنیف سامنے لیائے نیں جہدے وچ بیک وقت علم و معلومات دا خزینہ تریخ دا مطالعہ‘ تہذیب دا شعور تے حالات و واقعات دی منظرکشی نظر آندی اے۔ ایہدے وچ اوہناں نے محترم ایس ایم ظفر نوں خراج تحسین پیش کرن دے نال کتاب دے مصنف ڈاکٹر وقار ملک دی وی کھلے لفظاں وچ تعریف کیتی اے کہ اوہ ایس طرح دی اک قابل قدر تصنیف سامنے لے کے آئے نیں۔
ایس کتاب دے حوالے نال محترمہ بشریٰ رحمان مرحومہ نے جہڑا تبصرہ کیتا اے تے جہدا اک اقتباس کتاب دے بیک ٹائٹل اتے چھپیا ہویا اے بلاشبہ پڑھن دے لائق اے۔ ایہدے وچ اوہناں نے محترم ایس ایم ظفر نوں خراج تحسین پیش کرن دے نال کتاب دے مصنف ڈاکٹر وقار ملک دی وی کھلے لفظاں وچ تعریف کیتی اے کہ اوہ ایس طرح دی اک قابل قدر تصنیف سامنے لے کے آئے نیں۔