پنجاب اُتے انگریزاں دا قبضہ ہو گیا

’’لاہور دربار‘‘ دی ریاست 1799 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے پنجاب دے مسلماناں نال رَل کے بنائی سی
ایس ریاست دا خاتمہ 29 مارچ 1849 نوں ہویا جد انگریزاں شاہی قلعے اُتے اپنا جھنڈا لہرایا

عتیق انور راجہ

29 مارچ پنجاب لئی کالا دیہاڑ اے۔ لارڈ ڈلہوزی نے 173ورھیاں پہلے دس سالہ سکھ مہاراجہ دلیپ سنگھ کولوں پنج نکاتی معاہدے دے ذریعے تخت لہور کھوہ لیا سی۔پنجاب اتے انگریزاں دا قبضہ ہو گیا۔ برطانوی راج نے لہور دے شاہی قلعے اتے اپنا جھنڈا لہرا دتا ۔مہاراجہ رنجیت سنگھ دے انتقال مگروں پنجاب وچ سکھاں دا شیرازہ منتشر جیا ہو گیا سی تے انج پنجاب اتے سکھ حکومت دا سورج 50ورھیاں مگروں ہمیشہ لئی غروب ہو گیا۔ایس توں صرف تن سال پہلے 1846 وچ فیصلہ کن جنگ دریائے ستلج دے کنارے ہوئی جہدے مگروں انگریز لہور دربار نوں تے نہ توڑ سکے مگر کشمیر تے اوہدے حاکم شیخ برادران نوں بے دخل کر کے گلاب سنگھ نوں کشمیر اتے بطور نمائندہ لا دتا گیا۔ پہلی اینگلو سکھ جنگ مگروں لارڈ ہارڈنگ نے معاہدہ لہور کیتا سی۔ ایس معاہدے دے تحت انگریزاں نے ڈیڑھ کروڑ شاہی نانک جنگی تاوان پنجاب کولوں طلب کیتا۔ تاوان دی رقم نہ ہون دی بنا تے انگریزاں نے مہاراجہ دلیپ سنگھ کولوں پنجاب دے سارے فورٹس‘ دریائے ستلج‘ دریائے بیاس تے انڈس دریا دے وچکار دا رقبہ بشمول کشمیرتے ہزارہ قبضے وچ لے لئے۔ صرف ایہو نہیں بلکہ پنجاب دی فوج وی برطانیہ نے اپنے کنٹرول وچ لے لئی۔
بدقسمتی نال درباری تریخ لکھن والے سانوں ایہہ نہیں دَسدے کہ مسلم اکثریتی کشمیر تے بلتستان وچ سکھاں دی حکومت دے دور وچ مسلمان شیخ برادران حاکم رہے جد کہ انگریزاں دے دور وچ گلاب سنگھ نوں کشمیر دا حاکم بنایا گیا مگر پاکستان تے بھارت وچ بالعموم انگریزی پالیسی ای تاحال جاری اے تے لہور دربار دے بارے پہلی توں 16 ویں جماعت تک دی کسے وی نصابی کتاب وچ اک وی سبق شامل نہیں۔ پچھلی چار صدیاں توں پنجاب دے لوک مارچ دے آخری ہفتہ بڑی شان نال میلہ چراغاں دے طور تے مناندے چلے آ رہے نیں کہ مادھولال حسین (شال حسین لہوری) اپنے لازوال کلام پاروں پنجابیاں تے غیر پنجابیاں وچ یکساں مقبول نیں مگر 173 سال پہلے چراغاں دا میلہ نہیںمنایا جا سکیا سی کیوں جے ایس سال 29مارچ 1849 نوں انگریزاںتوں سازشاں‘ نفرت دی چنگاریاں پاروں تے غداراں دے ذریعے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے قائم کردہ ’لاہور دربار‘ دا خاتمہ کر دتا گیا سی۔ اوس دن انگریزاں دا نوآبادیاتی تسلط پورے برصغیر اتے مکمل ہو گیا۔ جیویں ہندوواں نوں نال ملان لئی انگریزاں نے مغلاں تے سلاطین دہلی نوں مسلمان بادشاہ آکھیا انج ای پنجاب دے مسلماناں اتے پختوناں نوں نال رلان لئی انگریزاں نے ’لاہور دربار‘‘ نوں سکھاں دی حکومت قرار دے کے اپنے مفادات نوں پورا کرن دے جتن کیتے۔ تریخ نوں مسخ کرن لئی درباری مصنفین کولوں کتاباں لکھوائی گئیاں۔ جنہاں وچ مغلاں تے لہور دربار دے تمسخر اُڈان دے نال نال مذہبی تے فرقہ وارانہ تعصبات نوں ہوا دینا لازم سی۔ ’لاہور دربار‘ دی ریاست 1799 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے پنجاب دے مسلماناں نال رل کے بنائی سی۔ جہدے وچ کشمیر‘ گلگت بلتستان ‘ پشور تے فاٹا شامل سن۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دربار وچ مسلمان‘ ہندو‘ سکھ وی بیٹھدے سن تے کشمیری‘ بلتی‘ پٹھان تے پنجابی وی۔ ایہو نہیں بلکہ لہور دربار ولوں انگریزاں دے خلاف لڑن والیاں وچ پٹھان‘ کشمیری‘ پوربیے (پورب دے رہن والے‘ یو پی سی دے لوک )تے کجھ امریکی‘ فرانسیسی‘ اطالوی حتیٰ کہ برٹش وی شامل سن۔ یاد رکھن والی حقیقت تاں ایہہ ہے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے سکھ مثلاں (ریاستاں) نوںختم کر کے لہور دربار دی بنیاداں رکھیاں کہ کئی مذہبی جتھے بندیاں مہاراجہ دے خلاف سن مگر انگریزاں تے اوہناں دے ہمنوواواں نے لہور دربار نوں سکھ سرکار آکھیا۔ جدوں مہاراجہ نے لہور وچ حکومت بنائی تے ایہہ فرانسیسی لیڈر نپولین بوناپارٹ دے عروج دا زمانہ سی تے دلی اتے تسلط کر چکے انگریزاں نوں ڈر سی کہ فتوحات کردانپولین ایران تے سندھ توں پنجاب آ سکدا اے۔ 1805 وچ جدوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے انگریزاں نال برسر پیکارجسونت رائوہولکر تے جنرل لیک وچ سمجھوتہ کروایا تے انگریزاں نوں مہاراجہ دی طاقت دا اندازہ ہو گیا۔ 1809وچ لارڈ منٹو ولوں چارلس مٹیکاف نے لہور دربار دے نال معاہدہ کیتا جہدی شقاں اج وی لہور دربار دی طاقت دے اعتراف دا منہ بولدا ثبوت نیں۔ انگریز نے مہاراجہ رنجیت سنگھ کولوں افغانستان جان د ا راہ منگیامگر اوہنے جواباً انکار کر دتا۔ فیر جواباً جدوں روسیاں نے پنجاب اتے حملے لئی افغانستان دے بادشاہ محمد خان کولوں راہ منگیا تے اوہناں نے انج ای انکار کردتا سی۔جدوں تک مہاراجہ زندہ رہیا اوس ویلے تک انگریز تے افغانستان ول ودھ سکے تے نہ ای سندھ‘ بلوچستان اتے قابض ہوئے۔ ایس دوران انگریزاں نے لہور دربار نوں اک مسلمان دشمن حکومت قرار دین لئی خوب پروپیگنڈا کیتا تے مذہب دے ناں اتے لوکاں دے جذبات نوں ہوا دین دی مسلسل کوشش کردے رہے۔ جون 1839 وچ مہاراجہ دی وفات ویلے انگریز سملہ منیفسٹوتیار کر چکے سن تے پہلے قلات‘ کابل تے قندھار اتے قبضہ ہویا۔ 1843 وچ سندھ‘ 1846 وچ کشمیر تے 1849 وچ پنجاب اتے قبضہ کیتا گیا۔ مہاراجہ دی موت مگروں لہور دربار نوں اندروں کمزور کرن لئی انگریزاں نے محلاتی لڑائیاں نوں تیز کرن لئی تخت دے دعوے داراں تے فوج نوں بھڑکانا شروع کردتا۔
انگریز بہت شاطر سن۔ سیاست دے فن نوں سمجھدے سن۔ا وہناں نوں پتہ سی کہ پنجاب دے بہادر لوکاں نوں تادیر اپنا غلام بنائے رکھنا مشکل ای نہیں ناممکن وی اے۔ انگریز نوں پتہ سی کہ پنجاب دے بہادر ایس توں پہلے دے مغل بادشاہواں نوں وی للکاردے رہے نیں۔ ایس لئی انگریز سرکار نے پنجاب اتے تادیر قبضہ برقرار رکھن لئی ایتھے نویں طبقات پیدا کیتے۔ اوہناں وچ جاگیردار طبقہ سرفہرست سی۔ جاگیردار طبقے نوں انگریز راج دے استحکام لئی استعمال کیتا گیا۔ جہناں گدی نشیناں‘ وڈیریاں تے دوجے لوکاں نے انگریز سامراج دا ساتھ دتا سی۔ انگریز نے اوس وفاداری دے عوض اوس خاندان دے سپوتاں نوں جاگیراں دتیاں۔ پنجاب وچ جاگیرداری نظام دی داغ بیل دی بنیادی عنصر خاندانی وفاداری سی۔ وفاداری دے عوض انگریز سرکار خان بہادر‘ آرڈر آف برٹش انڈیا‘ سٹار آف برٹش انڈیا‘ دی وکٹری میڈل‘ ہزہائی نس تے سرجیسے خطاب دے کے سماجی رتبے وچ وادھا کیتا جاندا سی۔ پنجاب وچ ایس جاگیردار طبقے دی حفاظت لئی انگریز سرکار نے ساہوکاراں دا زور توڑن لئی 1901 وچ پنجاب ایلی نیشن ایکٹ نافذ کردتا۔ ایس قنون دے تحت پنجاب دی آبادی نوں زراعتی وغیرزراعتی بنیاداں اتے تقسیم کردتا گیا۔ ایس قنون دے تحت غیر زراعتی زمیناں دی خریداری دا مجاز نہیں سی۔ انگریز نے ایہہ قنون اپنے پیدا کردہ جاگیردا ر طبقات دے تحفظ لئی بنایا۔ اوہو جاگیردار جنہاں نے نوآبادیاتی عہد وچ انگریز راج نوں تقویت دین وچ معاونت کیتی۔ ملتان دے مخدوم‘ قریشی‘ ڈایا‘ ٹوانہ‘ مزاری‘ دریشک‘ کھوسیاں نوں انگریز راج وچ جنگ آزادی دے مجاہدین دا قتل عام کران دے عوض جاگیراں دتیاں گئیاں۔ برطانیہ نے نوآبادیاتی فلسفے دے تناظر وچ پنجاب دے سماج وچ اپنی جڑاں مضبوط کرن دی منصوبہ بندی کیتی سی جہدے لئی علوم تے سیاست دی ادارہ جاتی تشکیل کیتی گئی۔ پنجاب دے اشرافیہ خاندان دی تعلیم و تربیت لئی ایچی سن کالج‘ کوئین میری کالج لہور‘ گورنمنٹ کالج لہور‘ گورڈن کالج راولپنڈی‘ صادق ایجرٹن کالج‘ صادق پبلک سکول بہاولپورجئے ادارے تشکیل دتے تے ایتھوں جہڑے نصابات تشکیل دتے گئے اوہناں نصاباں نوں پڑھن مگروں ایسا تعلیم یافتہ طبقہ تیار کیتا گیا جہنے سول انتظامیہ تے نوآبادیاتی فوج وچ شمولیت اختیار کر کے انگریز راج لئی کم کیتا۔ نوآبادیاتی راج وچ مقامی آبادی اتے انگریز سرکار نے جہڑے ظلم ڈھائے اوہ ساڈے نصاباں وچ شامل تک نہیں ۔ حتیٰ کہ 29مارچ 1849 دا دن غلامی دی ابتدا دا دن سی۔ انگریز راج دی ایہہ کہانی سانوں نہیں دسی جاندی حتیٰ کہ سرکاری سطح اتے اک وی تقریب ایسی منعقد نہیں ہوندی جہدے وچ اوس دن نوں یاد کیتا جا سکے۔ عوامی سطح اتے ایس دن نوں نہ منان دے پچھے جتھے برطانوی مابعد نوآبادیاتی مفادات نیں اوتھے پنجاب دے اوہناں غدار خانداناں دے ماضی دا پردہ چاک وی ہوندا اے جہڑا ہن پاکستان دی بیوروکریسی تے سیاست وچ بالادست طبقات دے طور تے مسلط نیں۔ ایہو وجہ اے کہ پنجاب کولوں جہڑا کوہ نور کھویا گیا اج ساڈی حکومت اوہدی ملکیت دا دعویٰ کرن توں گریزاں اے۔ اوہ جنگی تاوان جہڑا برطانیہ نے سکھاں دے خزانے توں وصول کیتااوس اصول دی بنیاد تے پہلی تے دوجی عالمی جنگ وچ ہندوستانیاں دا جنگی تاوان وی اج برطانیہ کولوں وصول کرن دامطالبہ کیتا جا سکدا اے۔ شاہی قلعے دی جہڑی دولت انگریز ایتھوں لٹ کے برٹش میوزیم وچ لے گیا اوہدی واپسی دا مطالبہ وی کیتا جا سکدا اے۔ لیکن ایہ سب اوہدوں ای ممکن اے جدوں ایتھے دے بالادست طبقات دے نوآبادیاتی عہد دے کنکشن نوں ایکسپوز کر کے اوہناں نوں اقتدار توں خارج کیتا جاوے تاں جے مابعد نوآبادیات عہد دی زنجیراں توڑن وچ مدد مل سکے۔ برطانوی راج نے 9نومبر 1901 نوں اپنی سلطنت وچ اک لکیر ہور کھچی۔ اک صوبے دی حدود بنائی جہدا ناں شمال مغربی سرحدی صوبہ رکھیا۔ 29مارچ 1849 نوں انگریزاں نے اک اعلامیہ جاری کیتا سی کہ چونکہ سکھاں نوں شکست ہو چکی اے تے لہور تے امرتسر دے معاہدیاں دے مطابق سارے علاقے ہن انگریزاں دے قبضے وچ آ چکے نیں ایس لئی سرحدی صوبہ (موجودہ خیبر پختوانخوا) دا علاقہ وی برطانوی ہند دا حصہ بنایا جاندا اے۔ ایس علاقے نوں رنجیت سنگھ دی فوجاں نے 1818 وچ فتح کرنا شروع کیتا سی۔
1836 وچ جمرود دی فتح مگروں پورا علاقہ رنجیت سنگھ دی حکومت دا حصہ بن گیا سی تے ہری سنگھ نلوا ایتھوں دا حکمران بنیا۔ اوہو ہری سنگھ نلوا جہنے ہری پور شہر آباد کیتا۔ 29مارچ 1849 توں 9نومبر 1901 تک یعنی پورے 52 سال ایہہ صوبہ انتظامی طور تے پنجاب دا حصہ رہیا۔ 52 ورھیاں وچ تن نسلاں کسے اک جگہ پروان چڑھدیاں رہیاں۔ ایس توں پہلے ایہہ علاقہ احمد شاہ ابدالی دی حکومت دا حصہ سی۔ اوس دور وچ ایہہ صوبہ مغربی پنجاب کہلاندا سی تے ایہدی حدود جمرود توں ستلج دے کول کول تک پھیلی ہوئی سی۔ پاکستان بنے اج پونی صدی ہو چکی اے لیکن اج وی انگریز دے قائم کردہ تعلیمی اداریاں توں فارغ التحصیل لوک ای کسے نہ کسے طرح لوکاں اتے راج کر رہے نیں۔ پتہ نہیں پنجاب وچ لوکی کدوں اپنے حق لئی کھڑے ہونا شروع ہون گے۔پتہ نہیں پنجاب دے رہن والے کدوں تریخ نوں صحیح معنیاں وچ جانن دی کوشش کرن گے تے پتہ نہیں پنجاب دے لوک کدوں پنجاب توں ووٹ حاصل کر کے حکومت بنان تے فیر پنجاب نوں توڑن دی گلاں کرن والیاں نوں اگے ودھ دے روکن دی کوشش کرن گے۔