نصرت فتح علی خان : عہدِ موسیقی دا انمول رتن

حفیظ ظفر

نصرت فتح علی خان دے آبائو اجداد بارہویں صدی دے اخیر وچ اپنے مرشد حضرت شیخ دے نال ہجرت کر کے افغانستان توں ہندوستان آئے سن۔ جالندھر دے کول اک بستی وچ پیر نے قدم روک لیتے۔ مریداں نے اوتھے ڈیرہ پا دتا۔ مگروں ایہہ جگہ بستی شیخ دے نام توں مشہور ہوئی۔ ہجرت اللہ دے بندیاں دے نزدیک سنت نبویؐ اے۔ نیک بندیاں نے دولت‘ شہرت تے اقتدار لئی کدی ہجرت نہیں کیتی۔ اوہناں نے جدوں وطن تے گھر نوں خیرآباد آکھیا خدا دے دین تے رسولؐ دے نام نوں پھیلان لئی آکھیا تے کفر دے دریاواں وچ اعلان حق کیتا۔ہندوستان دا کوئی علاقہ ایسا نہیں جتھے کسی مرد حق دے پیر نہ پووے ہون۔ حضرت داتا گنج بخش ، خواجہ معین الدین چشتی ، حضرت شمس تبریزی سبزواری، حضرت بختیار کاکی ، حضرت بابا فرید ، حضرت نظام الدین اولیا ، حضرت میاں میر تے دوجے بزرگان دین روشنی دے مینارے نیں جہناں دی چمک نال باطن دے انھیرے دور ہوئے تے مندراں وچ حق دا اجالا چمکیا۔ حضرت شیخ وی افغانستان توں ایسے نیک کم لئی جالندھر آئے سن۔نصرت فتح علی خان دے بزرگ اوہناں دے حضور محفل سماع برپا کردے سن۔ عارفانہ کلام دا خزانہ لٹاندے سن۔ ہندوواں دے کلچر وچ موسیقی نوں بہت اہمیت حاصل سی۔ سنن والا اوہدے سحر وچ محو ہو جاندا سی۔ مسلمان فقیراں نے شاید ایسے لئی قوالی دا انتخاب کیتا س‘ مصلحت ایہہ سی کہ موسیقی سن کے لوک جمع ہون گے تے سراں وچ آراستہ پیغام حق اوہناں نوں اپنی سچائی وچ جکڑ لووے گا۔ ہندوستان وچ تبلیغ اسلام دے باب وچ قوالی دی اہمیت نوں کسی صورت فراموش نہیں کیتا جا سکدا۔
پاکستان بنیا تے نصرت دے والد تے چچا مبارک علی خان ایس دھرتی اتے آ گئے۔ پاکستان دی سرزمین استاد فتح علی خان لئی منزل مراد دی حیثیت رکھدی سی۔ دونویں بھراواں نے ایس سفنے دی تعبیر لئی نہ جانے کنی راتاں جاگ کے گزاریاں سن جہڑی علامہ اقبال نے ویکھیا سی۔ کئی سال اوہناں نے گلی گلی جا کے
مسلم ہے تو مسلم لیگ میں آ
پاکستان کا مطلب کیا
موت ہے اٹل تو پاکستان بھی اٹل ہے
گا گا کے لوکاں نوں ایس سفنے ول راغب کیتا سی۔ ہن اوہ دونویں ایس سرزمین دی مٹی نوں اکھاں دا سرمہ بنا کے خوش سن۔
1948 وچ استاد فتح علی خان دی خوشیاں وچ اک انمول وادھا ہویا تے اوہ اک منڈے دی پیدائش سی ۔ چار کڑیاں مگروں منڈے دی پیدائش نے فتح علی خان نوں اک روحانی خوشی عطا کیتی سی۔ منڈے دی تمنا سالاں توں اوہدے دل وچ مقیم سی۔ تمنا پوری ہوئی تے درویش صفت علی خان نے خدا دے حضور عجز وچ سر جھکا دتا۔
منڈا بڑا صحت مند‘ گول مٹول‘ موٹاتازہ‘ بھاری بھرکم چھوٹے چھوٹے ہتھ بالکل دیوتاسمان‘ ہندوستانی دیومالائی کہانیاں وچ کنول دے پھل وچ بیٹھے بچے وانگوں‘ گول چہرہ‘ سوچدی ہوئی اکھاں کم گو‘ بچہ کیہ سی بس سنہری دھات دادا بنیا ہویا اک کھڈونا سی ۔ ایس بچے دا نام پرویز رکھ دتا گیا۔ محبت وچ نام وگڑیا تے بیچی دے نام نال پکاریاجان لگیا۔
استاد فتح علی خان نوں پرویز نال بہت پیار سی۔ا وہناں دی خواہش سی کہ اپنے پتر نوں ڈاکٹر بنان۔ فتح علی خان جہڑے کہ خود اک عظیم گائیک سن اوہناں دی دل وچ ایہہ خواہش نہ جانے کیوں پیدا ہوئی۔ شاید اوہناں دے لاشعور وچ کدھرے ایہہ خوف موجود سی کہ اوہ سرطان جئے مہلک مرض وچ مبتلا ہووے گا۔ جے پتر ڈاکٹر ہووے گا تے شاید اوہنوں بچا لووے۔ چنانچہ اوہنوں بڑے اہتمام دے نال سکول وچ داخل کرا دتا۔ نیکر پا کے‘ گلے وچ بستہ پا کے پرویزبڑے اعتماد نال سکول جاندا سی۔ سکول توں فارغ ہو کے گھر آندا تے ماسٹر عبدالعزیز کولوں پڑھاندے سن تے فتح علی خان ایس کلی دی مہک توں مسحور ہوندے رہے۔ فیر اک دن اچانک سارے گھر والے سر جوڑ کے بیٹھے تے پرویز دے نام اتے سوچ و بچار کرن لگے۔ مسئلہ درپیش ایہہ سی کہ پرویز دا نام تبدیل کیتا جاوے مگر کیوں؟
استاد فتح علی خان تے استاد مبارک علی خان دے جانن والے اکثر نیک تے اللہ لوک سن جہڑے سانس وی لیندے سن تے اللہ دی خشبو آندی سی۔ پیر غلام غوث صمدانی ایسے ای بزرگ سن۔ استاد فتح علی خان نال اوہناں دے گہرے مراسم سن۔اک واری اوہ تشریف لیائے۔ سارے لوک کھان توں فارغ ہو کے بیٹھے سن کہ نصرت اندروں باہر آئے فتح علی خان نے اوہنوں آوز دے کے بلایا۔ پرویز ایدھر آئو۔ پرویز دا نام سن کے غلام غوث صمدانی چونکے تے استاد فتح علی خان دا شانہ ہلا کے پچھیا :کیہ نام رکھیا اے تسیں ایہدا پرویزفتح علی خان نے جواب دتا:
غلام غوث صمدانی نے فوراً آکھیا ایہدا نام فوراً بدلو۔ جاندے او کون سی پرویزا؟ ایران دا بادشاہ۔ فیر اوہناں نے نام نہ رکھن دی توجیہہ بیان کیتی۔
ایہہ گل سن کے سارے چپ ہو گئے تے فیر تھوڑی دیر مگروں غلام غوث آکھن لگے ایہہ نام کدھرے ایہدا رستہ نہ روک لووے۔ بچے دا نام پرویز نہیں کجھ ہور ہونا چاہیدا اے۔
کیہ نام ہونا چاہیدا اے؟
نصرت ۔غلام غوث بولے
ایہدے مگروں پرویز نے نصرت فتح علی خان بن کے موسیقی دی دنیا اتے ایسا راج کیتا کہ برصغیر ای نہیں دنیا بھر وچ اوہناں دے نام دا ڈنکا وجن لگیا۔ 16 اگست نوں نصرت فتح علی خان نوں ساڈے کولوں جدا ہوئے 25 ورھے لنگھ جان گے مگر انج لگدا اے اوہ ہن وی ساڈے وچ موجود اے۔ اوہناں دی گیت اج وی ہر جگہ سنائی دیندے نیں تے ویلا لنگھن دے نال نصرت دی مقبولیت تے پسندیدگی وچ وادھا ہو رہیا اے۔
ایہہ حقیقت اے کہ فنکار پیدائشی نابغہ ہوندا اے تے عظیم فن ہمیشہ اعلیٰ تے ارفع جہڑا اپنے قارئین تے سامعین نوں اپنے نال وجد‘ مٹھے کرب روحانی ہم آہنگی تے راحت دی منزلاں طے کراندا ہویا اک ارفع مقام تک لے جاندااے۔ نصرت فتح علی خان دی گائیکی دا ایہو وصف اے۔ مشرقی کلاسیکی‘ موسیقی تے مغربی آرکسٹرا دی خوبصورت پیوندکاری توں نصرت ساڈے عہد دا لیجنڈ بن گیا اے۔ ساڈی مشرقی موسیقی آہستہ رو اے لیکن راک میوزک دی تیز لے وچ ڈھل کے ایہہ عہد نو لئی من پسند چیز بن گئی اے۔ بلاشبہ ایہہ اک عجیب و غریب مرکب بن گیا اے تے نصرت فتح علی خان مشرقی تے مغربی موسیقی دے ایس مرکب دا استعارہ۔
نصرت فتح علی خان انفرادی مہارت تے جدید مشرقی گلوکاری دی اک ایسی داستان اے جہنے جاپانی‘ یورپی تے امریکی لوک روایت تے عوامی موسیقی نوں اپنے اندر سمو لیتا اے۔ اوہدی آواز وچ اک ایسا طلسم اے جہدا تجزیہ کرنا ناممکن اے۔ اوہ سنن والیاں نوں سراں دے پر لا کے وجد سرور دی اک ایسی نویں دنیا وچ لے جاندا اے جتھے اوہ اپنی آواز دے زیرو بم نال اوہناں نوں اپنی مرضی نال رلاندا تے ہساندا اے۔ اوہنے اپنی قوالی تے گائیکی دے ذریعے کلاسیکی موسیقی نوں عام بندے تک پہنچا دتا اے۔
حمد ونعت دی گائیکی نے مغلیہ خاندان دے پرشکوہ محلات دی غلام گردشاں وچ پرورش پائی لیکن نصرت فتح علی خان مغربی سازاں دی شمولیت توں اوہنوں عہد جدید دی نسلاں تک لے آیا۔ اوہنوں ایس وصف دی بنا تے گھر توں پہلاں باہر تسلیم کیتا گیا۔ ایہہ ایہدا انفرادی امتیاز اے جہڑا ساڈے لئی لمحہ فکریہ اے۔ فن تے فنکار توں ساڈی سردمہری دا غماز اے۔ فنی طور تے نصرت فتح علی خان دے تان پلٹے۔ مشرقی موسیقی دا مغربی سازاں توں اشتراک‘ قدیم راگاں دا امتزاج‘ عارفانہ کلام دی رفعت‘ لاتعداد انسانی کیفیات دے اظہار اتے عبور‘ وجد تے کرب داجذب‘ محض پیشہ ورانہ شعبدہ بازی نہیں اے۔ اصل وچ ایہہ جہان نادیدہ ول اک روحانی سفر اے۔ جتھے انسانی دل‘ دماغ تے روح اک ملکوتی کیفیت توں دوچار ہو جاندے نیں۔ جتھے انسانی حسیات شل ہو جاندیاں نیں۔ جتھے لایقینی دم توڑ دیندی اے تے انسان یقین دی ڈوری پھڑ کے مذہب‘ شاعری‘ مصوری تے موسیقی دی اعلیٰ اقدار اتے یقین دی مہر ثبت کر دیندا اے۔ ایہو اوہ مقام اے جتھے لحن دائودی اتے پرندے اپنی پرواز بھل جاندے نیں۔ نصرت فتح علی خان دی گائیکی دا ایہو عارفانہ وصف ا ے جتھے انسان فنا دی سرحد وچ عبور کر کے لمحہ جاوداں توں بغل گیر ہو جاندا اے۔
نصرت فتح علی خان دا ایہہ وصف حادثاتی نہیں پیدائش اے۔ ایہدے وچ اوہدے آبائو اجداد دا اجتماعی شعور کارفرما اے جہڑا ساری عمر اللہ‘ اوہدے رسول کریمؐ تے اولیا کرام دے ناماں دا ورد کردے رہے۔ موسیقی تے فن دی اعلیٰ اقدار دے ذریعے غیبی طاقتاں تے ایمان دی رویتاں نوں جاوداں بناندے رہے۔ایہہ سب کشف تے خواب دے کمالات نیں۔ اک ایسے ای سفنے نے نصرت دی تقدیر تے مستقبل نوں بدل کے رکھ دتا۔ایہنوں نعمت ربانی تے حکم الٰہی وی آکھیا جا سکدا اے۔ نصرت فتح علی خان نوں گاندے ہوئے گوتم نال تشبیہ دینا اک مصورانہ سچائی اے جہڑی اوہدی گائیکی تے کارکردگی دی سرحداں توں بہت پرے اے۔موسیقی دی مروجہ اشکال تے قاعدے توں کدھرے بہت اگے اے۔نصرت فتح علی اتے انگریزی‘ جاپانی‘ جرمنی‘ فرانسیسی تے اسپانوی زباناں وچ بہت کجھ لکھیا گیا اے۔ ایہنوں پہلی واری اردو وچ پیش کرن دا سہرا احمد عقیل روبی دے سر اے جہڑے ادب تے شاعری دے مشہور استاد سن۔ شاعر تے ڈرامہ نگار وی سن۔ موسیقی دا بہترین ذوق رکھدے سن۔ اوہناں نے اپنی کتاب نصرت فتح علی خان وچ لکھیا قوالی برصغیر وچ احیائے اسلام تے صوفیانہ خیالات دی تبلیغ دا اک موثر ذریعہ سی۔ نصرت دے آبائو اجداد ایس صنف دے اہم ترین رکن سن۔ استاد فتح علی خان ایس روایت دے نامور فنکار سن۔ نصرت نے ایس خاندانی روایت دے درخت دے سائے وچ اکھ مچولی بچپن ای وچ اپنے والد دی گائیکی دا رس کناں وچ نچوڑیا فیرا اوہنوں جدید عصری تقاضیاں توں روشناس کر کے مغربی موسیقی توں متاثر تے گمراہ نسل نوں ایس روایت دے طلسم دا اسیر بنا دتا۔ ایس طرح اوہنے نہ صرف مغربی موسیقی دی ثقافتی یلغار نوں روکیا بلکہ اپنے نویں انداز نال ساری دنیا نوں فتح کر لیتا۔ فنی نشوونما دا ایہہ عمل بالکل انج ای اے جیویں ٹی ایس ایلٹ نے اپنے مشہور زمانہ مقالے Tradition and Individual Talent وچ بیان کیتا اے۔احمد عقیل روبی نے نہایت پراثر بلکہ ساحرانہ انداز وچ نصرت دی شخصیت‘ فنی ورثہ تے روحانی اخلاقیات دا ذکر کیتا اے۔ اوہناں نے دسیا اے کہ کس طرح ایس عظیم فنکار نے راگاں نوں جدید تے کسٹرا دی زینت بنایا اے۔کیویں اوہ اپنے سامعین نوں دیدہ توں نادیدہ دے سفر اتے گامزن کردا ای تے انج کردے ہوئے اوہ موسیقی دی مروجہ سرحداں وچ رہندے ہوئے اوہناں سرحداں نوں پار کر جاندا اے۔ ایہدے وچ کوئی شک نہیں کہ نصرت فتح علی خان اک اساطیری کردار اے۔ نویں تے تیز سازاں وچ کلاسیکی راگاں دی آمیزش دے رجحان دا خالق اے۔ جدید قوالی دا اک عہد آفرین قوال اے۔ ایسا فنکار اے جہنے روایتی قوالی توں جدید طرز احساس تے عصر حاضر دے ذہن انسانی دے تریک گوشیاں نوں منور کر دتا اے۔ نصرت دی گائیکی پژمردہ تے مایوس روحاں نوں سکون بخشدی اے۔ نصرت ساڈے عہد دی موسیقی دا اک انمول رتن اے۔ نصرت دی گائیکی وچ اسیں ساریاں لئی اک پیغام لکیا ہویا اے جہنوں دو جاپانی لفظاں وچ بیان کیتا جا سکدا اے تے اوہ دو لفظ نیں۔
EKI MASHOO۔ ایہناں دا مطلب اے Let Us Go آئو روحانی غذا حاصل کرن لئی چلو۔ جہڑا صرف نصرت فتح علی خان دے کول اے۔ شیکسپیئر نے کیہ خوب آکھیا اے۔
جے موسیقی روح دی غذا اے تے میرے موسیقار گاندے چلو‘ گاندے چلو‘ گاندے چلو تے پیارا نصرت گاندا چلا گیا۔نصرت دی گائیکی دے متعلق غیر ملکی دانشوراں تے اپنے ملک وچ موسیقی دے نامور لوکاں دی کیہ رائے اے۔
آئو جاننے آں۔Michael Brookآکھدے نیں۔New Orleans دے سفر دے دوران رچرڈ ہینڈرسن نے مائیکل ونٹورا دی کتاب Dancing Shadow مینوں پڑھن لئی دتی۔ ایہہ کتاب افریقہ دے (Voo Doo) میلے وچ پیش کیتے جان والے میوزک بارے سی۔ ایہدے وچ مصنف نے ایہہ نظریہ پیش کیتا سی کہ رقص دی ایس موسیقی توں روحانی دنیا نوں وکھرا نہیں کیتا جا سکدا۔ ایہہ موسیقی سنن مگروں سنن والا اک نویں دنیا ول سفر کردا اے۔ جہنوں روحانی دنیا دا علاقہ آکھیا جا سکدا اے۔ ایہدے لئی اوہنے روحانی ‘ مذہبی گیتاں دے حوالے تلاش کیتے نیں۔ ایہہ فضا ساری دی ساری نصرت فتح علی خان دی ومسیقی وچ موجود اے جہدے وچ اک آفاقی عنصر پایا جاندا اے۔ مینوں ایہدی آواز وچ اک گہرا تاثر ملدا اے جہڑا مسحور کن تے طلسمی اثر رکھدا اے۔ ایہدے وچ ارضی تے آسمانی یا مادی تے روحانی دونویں اثر موجود نیں جہڑے عظیم ارٹ دی علامت نیں۔Marilyn Brewer دا آکھنا اے۔نصرت فتح علی خان دی آواز تے قوالی دا اثر طلسمی تے بے حد مسحور کن اے۔ ایہنوں مسمریزم وی آکھیا جا سکدا اے۔ ایہدی گائیکی تے اندازحیران کن اے جہدا اثر گھنٹوں رہندا اے تے سنن والے مادی دنیا توں روحانی دنیا وچ پہنچ جاندے نیں۔
Rob Brookmanدا آکھنا اے۔نصرت فتح علی خان موسیقی دی دنیا دا اک بے مثال سپرسٹار اے۔ فنکاراں وچ اوہدا کوئی مقابلہ نہیں۔ وہ قوالی دی ایس روایت دا سب توں اعلیٰ فنکار اے جہڑے سات سو سال توں چلی آ رہیا ے۔ ایہدی آواز وچ اک ایسا ناقابل یقین تاثر اے جہڑا کسی ہور آواز وچ نہیں ملدا۔ اوہدی آواز دی خوبصورتی تی شدت جذبات سنن والیاں نوں کدھرے دور روحانی دنیا وچ لے جاندیاں نیں۔
پیٹر گیبرئل دا آکھنا اے کہ نصرت نال تعارف میرے لئی اک انتہائی خوشگوار تجربہ ثابت ہویا۔ کجھ سال پہلاں تک میں نصرت فتح علی خان نوں بالکل نہیں جاہندا سی۔ میں تے ایہدا نام تک نہیں سنیا سی۔ جہڑے انداز دا میں میوزک ڈائریکٹر آں۔ میرا رابطہ دنیا دے مختلف ملکاں دے گلوکاراں‘ میوزک ڈائریکٹراں تے سازنداں نال رہندا اے۔ کجھ سال پہلاں ایس طرح دی میٹنگاں دے دوران اک گلوکار نے میری توجہ نصرت فتح علی خان ول دوائی تے میرے کولوں پچھیا کہ کیہ تسیں ایہنوں سنیا اے۔ اتفاق دی گل ایہہ اے کہ اوہناں دناں نصرت لندن وچ اک شو دے سلسلے وچ آیا ہویا سی۔ میں ایسے شو دے دوران اوہنوں سنیا۔ایہدا ردھم‘ تال بیٹ‘ سب کجھ میرے لئی اک نواں تجربہ سی۔ صرف دو تن سازاں دے نال تالیاں دا خوبصورت تال میل تے ایس سب دے نال نصرت دی خوبصورت آواز جہدی رینج اینی زیادہ اے جہدا اندازہ کرنا اوکھا اے۔ ایہدی بنیاد اتے میں نصرت نوں اپنی فلم لاسٹ ٹیمٹیشن آف کرائسٹ دے پس منظر میوزک لئی استعمال کیتا۔ فلم دے اک خاص سین وچ نصرت فتح علی خان نے راگ درباری وچ الاپ کیتا اے۔ ایس خاص سین لئی میں نہ جانے دنیا دے کنے گلوکاراں نوں آزمایا لیکن مینوں اوہناں دی آواز وچ زور نہیں ملدا سی۔ آخرکار نصرت آیا تے اوہدی خوبصورت آواز نے فلم نوں چار چن لا دتے۔
استاد غلام حیدر خان نے آکھیا۔
دم مست مست جہنوں ہر خاص و عام سن رہیا اے۔ ایہہ اک مکمل راگ اے تے ایہہ راگ بھیم پلاسی اے۔ نصرت فتح علی خان اوہ شخصیت اے جہنے سرگم دے ذریعے کلاسیکی موسیقی نوں عوام تک پہنچایا اے۔ ایہہ اوہ کم اے جہڑا پیشہ ور کلاسیکی فنکاراں نوں کرنا چاہیدا سی لیکن اک قوال نے کیتا اے۔ اک ایسا قوال جہڑا پاکستان دی پہچان اے‘ عوام دے دلاں دی دھڑکن اے‘ خاص و عام وچ مقبول اے تے اوہدا وجودکلاسیکی موسیقی دا وجود اے۔استاد صادق علی مانڈو دا آکھنا اے کہ گائیکی لئی تن خصوصیات ضروری نیں۔ لے‘ ذہن تے آواز۔ ایہہ تناں خصوصیات نصرت فتح علی خان وچ موجود نیں۔ میں اوہناں دی گائیکی توں صرف مطمئن ای نہیں محو حیرت وی آں کہ اوہ کلاسیکی موسیقی دے دائریاں وچ رہ کے جدید تجربے کر رہیا اے جد کہ استاد بدرالزماں آکھدے نیں کہ ساڈی موسیقی وچ بے سرا قبول اے مگر بے تالاناقابل برداشت اے۔ ساڈے کلاسیکی گائیکاب وچ لے کاری دے میدان وچ تن شخصیات استاد عاشق علی خان (مرحوم) استاد توکل حسین خاں (مرحوم) تے استاد سلامت علی خاں ناقابل فراموش تے بے بدل نیں لیکن نصرت فتح علی خان نے کدوں تے کیویں لے کاری وچ ایس قدر مہارت حاصل کیتی ایہہ یقیناخدائے بزرگ و برتر دا عطیہ اے۔ قوالی دے جدید دور وچ بہت سارے لوک چھائے ہوئے سن۔ اوہناں دا سکہ ختم کر کے یکدم نصرت فتح علی خاں دا چھا جانا کیہ اوقعی معجزہ سی؟ جی نہیں‘ ایہہ اوہدا فن سی۔ لے اتے بے انتہا عبور سی۔ سرگماں دے مشکل ٹکڑے تے اوہ انداز جہدا استعمال اج تک ایس میدان وچ نہیں ہویا سی۔