لہور دے دروازیاں وچ اک دروازہ

احمد شجاع نے اپنی کتاب وچ لہور دا چیلسی آکھیا تے لندن دے چیلسی نال تشبیہ دِتی

لکھت:ڈاکٹر رابعہ جمشید

لہور صوبہ پنجاب دا دارالحکومت تے پاکستان دا دُوجا وڈا شہر اے۔ جس دا رقبہ 404مربع کلومیٹر تے آبادی اک کروڑ اے۔ راوی دریا دے کنڈے وَسدے لہور نوں پاکستان دا دل آکھیا جاندا اے۔ ایس دی خاص تے سلاہن جوگ ثقافتی‘ تعلیمی تے تریخی حیثیت اے۔
لہور دو اَکھراں دا مرکب اے۔ لا تے ہور۔ ایس دا مطلب اے لوہ دا قلعہ‘ ہندوآں دی کتاب ’’راماین‘‘ وچ ذکر اے کہ ا یہہ علاقہ رام چند دے پتر لوہو نے وَسایا۔ ہندو پراناں وچ لہور دا پرانا ناں ’’لوہ پور‘‘ یعنی لوہ دا شہر لبھدا اے۔ راجپوت لھکتاں وچ ایس نوں ’’لوہ کوٹ‘‘دا ناں دِتا گیا۔
نویں صدی عیسوی دے مشہور سیاح الادریسی نے ایس نوں ’’لہاور‘‘ دا ناں دتا۔ امیر خسرو نے اینوں ’’لھاور‘‘ آکھیا۔لہور دے ناں بارے سب توں پہلا حوالہ چین دے واسی سوزوزینگ دا 630عیسوی نوں ملدا اے جو اوس ویلے ہندوستان جائوندیاں ایس راہ توں لنگھیا۔آثار قدیمہ دا خیال اے کہ ایہہ پنجویں صدی عیسوی وچ قائم ہویا۔ کتاب ’’فتح البلاون‘‘ وچ 664 عیسوی دے واقعیاں وچ لہور دا ناں لبھدا اے۔مقی گل ایہہ کہ راوی دریا دے کنڈے تے ایہہ اوہ راہ اے جیہڑا باہروں آون والے حملہ آوراں دی لانگھ رہیا اے۔
ستویں صدی عیسوی دے اخیر وچ لہور اک گجر چوہان بادشاہ دی حکومت سی۔ 682 عیسوی وچ کرمان تے پشور دے مسلم پٹھاناں نے قبائل راجہ تے حملہ کیتا۔ لڑائی پنج مہینے رہی۔ سالٹ رینج تے گھکڑر راجپوتاں دی مدد نال راجہ کجھ علاقہ کھون وچ کامیاب ہو گیا۔نویں صدی عیسوی وچ لہور دے ہندو راجپوت چتوڑ دے راکھی واسطے اوتھوں دی فوج دی مدد واسطے آئے۔
دسویں صدی عیسوی خراسان دے صوبہ دار سبکتگین نے حملہ کیتا۔ لہور دا راجہ جے پال مقابلے لئی آیا۔ اک بھٹی راجہ دے مشورے تے راجہ جے پال نے پٹھاناں نال اکٹھ کر لیا کہ اوہ حملہ آور فوج نوں ہرا دے گا۔ راجہ ایس معاہدے توں مکر گیا۔ سبکتگین دے ہرکاریاں نوں قید کر لیتا گیا۔ سلطان نے حملہ کر کے جے پال نوں ہرا دتا۔ دوجی وار ہار نوں برداشت نہ کردیاں جے پال نے خودکشی کر لئی۔ لہور غزنوی سلطنت دا حصہ بن گیا۔ محمود غزنوی نے اپنے پیارے غلام ملک ایاز نوں لہور دا گورنر بنا دتا۔ جس نے لہور شہر دے چارے پاسے کندھ بنائی تے لہور قلعہ دی نیہہ اُساری۔ لہور دی سرپرستی غزنوی خاندان دے زوال تیک اوہناں کول رہی۔ مگروں غوری خاندان تے غلاماں خاندان وچ لہور سازشاں دا حصہ بنیا۔
1241 عیسوی چنگیز خاں دی فوجاں نے سلطان غیاث الدین بلبن دے پتر شہزادہ محمد نوں راوی کنڈے ہار دتی تے امیر خسرو نوں گرفتار کر لیتا گیا۔ چنگیز خان دی فوج نے لہور تے قبضہ کر لیا۔1597 وچ امیر تیمور نے برصغیر تے حملہ کیتا۔ اوس لشکر دی اک ٹکڑی نے لہور فتح کر لیا۔مغلیہ سلطنت وچ مغل اعظم بابر نے وی لہور نوں فتح کر کے اپنے وفادار سرداراں دے کنٹرول وچ دے دتا۔تریخ اتے جھات پاون مگروں آکھیا جا سکدا اے کہ ہندوستان وچ مغلیہ سلطنت دا مڈھ لہور دے صوبہ دار بابر دی دعوت نال بنھیا۔ ہندو بادشاہواں‘ مغل شہنشاواں‘ سکھاں تے انگریزاں نے لہور دھرتی تے اک خاص مدت تیک راج کیتا۔سید محمد لطیف کتاب “History of Lahore” وچ لکھ دے نیں کہ شہنشاہ اکبر نے لہور دے آل دوالے اک 30فٹ اچی فصیل (کندھ) بنوائی۔ تاں جے شہر نوں باہر دے حملیاں توں بچایا جا سکے۔ ایہہ شروع وچ بڑی پکی سی۔ ویلا لنگھن مگروں ایس وچ مورے پینے شروع ہو گئے۔ 1912وچ رنجیت سنگھ نے ایس دی مرمت کروائی۔ ایس دی اُچیائی 30فٹ توں اَڈ15فٹ کروا دتی۔ کندھ دے باہر خندقاں کھدوا دتیاں۔ہن ایناں خندقاں دی تھاں باغ نیں۔ایس کندھ وچ تیرہ بوہے بنائے گئے جناں نال ایس لہور شہر دی خوبصورتی ودھ گئی۔ ایہہ بوہے ایہہ نیں:
دہلی دراوزہ‘ روشنائی دروازہ‘ اکبری دروازہ‘ یکی دروازہ‘ بھاٹی دروازہ‘ شیرانوالہ دروازہ‘ لوہاری دروازہ‘ کشمیری دراوزہ‘ موری دروازہ‘ مستی دروازہ‘ شاہ عالمی دراوزہ‘ ٹیکسالی دروازہ‘موچی دروازہ ایس لکھت وچ میں اپنی جمن بھوئیں بھاٹی دراوزے بارے گل بات کراں گی۔ نکی جئی جھات دُوجے دروازیاں تے پائونا وی ویلے دی لوڑ اے۔
1- دہلی دروازہ:
ایہہ دروازہ مشرقی سمت وَل دہلی والے پاسے اے۔ا یس لئی ایس نوں دہلی دروازہ آکھیا جائوندا اے۔ ایس دی پرانی عمارت اکبری دور تیک موجود سی۔ مگروں ایس دا حال اینا خراب ہو گیا کہ ہاتھیاں دا لنگھنا اوکھا سی۔ سلطان محمود دی ٹھیکیداری وچ انگریزی راج ویلے اوس نوں ڈھاہ کے دوبارہ اُساریا گیا۔ ایس دروازے اندر عام بندے دی ورتوں دیاں شیواں موجود نیں اک نویں زندگی دا منظر نامہ ا یس بوہے اندر ویکھن نوں ملدا اے۔Walled City Authority نے اٹ تے چونے نال ایس عمارت نوں دوبارہ مرمت کر کے تریخ زندہ کرن داآہر کیتا اے۔ مسجد وزیرخاں ایس دی خاص تے سلاہن جوگ داستان بیان کردی اے۔ انڈین کپڑے توں اڈ‘ تھوک مال دی کپڑیاں دی منڈی وی ایس بوہے دی خاص سیہان اے۔
2- روشنائی دراوزہ
شاہی قلعے تے بادشاہی مسیت دے وچکار بنایا جان والا ایہہ دراوزہ سب توں اُچا تے وڈا اے۔ ایہہ اوہ واحد دراوزہ اے جیہڑا اصل شکل وچ اج وی موجود اے۔ پاکستان دی وڈیاں مسیتاں وچوں اک مسیت بادشاہی مسیت ستارھویں صدی عیسوی وچ بنائی گئی۔ ایس دروازے نوں اوس مسیت ول جاون والے نمازیاں واسطے خاص طور تے روشن کیتا جائوندا سی۔ ایس لئی ایس نوں روشنائی دروازہ آکھیا گیا۔
3- اکبری دروازہ
ایہہ دروازہ بادشاہ اکبر نے بنوایا۔ مغل بادشاہ اکبر دے ناں تے اساریا گیا۔ سب توں وڈی اجناس دی مارکیٹ ایس وچ اے جو سارے ملک وچ تجارت دا خاص کیندر اے۔ ایہہ دروازہ ہن موجود نئیں۔
4- یکی دروازہ
تریخ توں پتہ چلدا اے کہ ایس تھاں تے صوفی ذکی نے شمال توں آون والے حملہ آور تاتاریاں دا بہادری نال سامنا کیتا۔ ایس دوران اوہناں دا سر وڈھ دتا گیا۔ اوہناں دے ناں تے ایس دروازے دا ناں ذکی دراوزہ آکھیا گیا جیہڑا مگروں وِگڑ کے ذکی توں یکی دروازہ اکھوان لگ گیا۔ صوفی ذکی دا مزار ایسے دروازے دے کول موجود اے۔
5- شیرانوالہ دراوزہ
ایس نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے بنوایا۔ بنان مگروں دو شیراں دے پنجرے رکھے گئے جس کارن شیرانوالہ دروازہ مشہور ہویا۔ایس دروازے دا اک ہور خاص حوالہ مشہور بزرگ خواجہا لایس نیں جو امیر البحر دے ناں نال مشہور نیں۔ ایناں بارے مشہور اے کہ ایہہ آب حیات دریافت کرن وچ کامیاب رہے۔
6- لوہاری دروازہ
شہر دا سب توں پرانا دروازہ اے۔ لاہوری توں وِگڑو کے لوہاری ہو گیا۔ ایہہ دہلی دے لال قلعہ دی خاص لنگھن دی راہ اے۔ انگریز دور وچ ایس نوں دوبارہ مرمت کیتا گیا۔ اج وی چنگی حالت وچ موجود اے۔
7- کشمیری دروازہ
ایس دا رخ وادی کشمیر وَل اے۔ ایس لئی ایس نوں کشمیری دروازہ آکھیا گیا۔ مغل بادشاہ شاہ جہاں نے بنوایا۔ انگریز حکومت وچ ایس نوں دوبارہ بنایا گیا۔عام وَرتوں دیاں شیواں دی دکاناں دے نال کُڑیاں دا کالج وی ایس دی مشہوری دا کارن اے۔
8- موری دروازہ
ایہہ دروازہ موجود نئیں۔ ایہہ اک تنگ جئیا لنگھن دا راہ اے۔ آکھیا جاندا اے کہ اک بندہ اک ویلے وچ ایس توں لنگھ سکدا اے۔ ایہہ بھاٹی گیٹ تے لوہاری گیٹ دے وچکار سی۔
دس پیندی اے کہ محمود غزنوی نے جے پال نوں شکست دیون واسطے ایس راہ نوں ورتیا۔ لہور دے گورنر ایاز نے ایس نوں موری دروازے دا ناں دتا۔موری پنجابی وچ اوس نکے پانی دی لنگھن راہ نوں آکھدے نیں۔ ایس دے تنگ ہون کارن ایہہ ناں دتا گیا۔انگریزاں دے دور وچ ایس نوں وڈا بنایا گیا پر ہن ایہہ دروازہ موجود نئیں۔
9-مستی گیٹ
شاہی قلعے دے پچھے مسیت دا دروازہ سی جیہڑا وِگڑ کے مسجدی توں مستی دروازہ ہو گیا۔ آکھیا جاندا اے کہ ایہہ اوتھوں دے ملازم مستی بلوچ دے ناں توں منسوب اے۔مستی گیٹ دے نال پولیس سٹیشن موجود اے۔مسجد مریم زمانی مشہور تھاں اے۔ بادشاہ اکبر دی ماں مریم زمانی دے ناں تے بنائی گئی۔ 130فٹ لمی مسیت سی۔ دکاناں بن گئیاں نیں کجھ خستہ حالت وچ موجود اے۔
10- شاہ عالمی دروازہ
بادشاہ اورنگ زیب دے جانشین پتر محمد معظم شاہ عالم دے ناں تے اساریا گیا۔ جیہڑا مگروں وِگڑ کے شاہ عالمی دروازہ مشہور ہو گیا۔ ایس دا پرانا ناں بھیر دروازہ وی سی۔ پاکستان بنن ویلے ایس نوں ساڑ دتا گیا۔ شالمی مارکیٹ ایشیا دی وڈی تجارت منڈیاں وچوں اک اے۔ ایتھے وڈے پیمانے تے چیزاں دی تجارت کیتی جاندی اے۔ ایس توں تھوک مال خرید کے دکاندار وکھو وکھ شہراں تے دکاناں تے ویچدے نیں۔باقی سب بازاراں توں ایتھے قیمت دا چوکھا فرق اے۔ سستا تے چنگا مال تلاش مگروں لبھ جاندا اے۔ ایس نوں شاپنگ ہب Shopping Hub آکھیا جاندا اے۔
11- ٹیکسالی دروازہ
ایس بوہے دا ناں ایتھے سکے ڈھالن تے ٹیکسال کارن پیا۔ اج ٹیکسال تے دروازہ دونوں غائب نیں۔نہ تے ایس تھاں سکے ڈھالے جاندے نیں نہ ہی کوئی دروازہ اے۔ ایہہ بوہا Texalیا Royalman دے ناں توں جانیا جاندا سی۔ شاہی محلے تے کھسیاں یا جتیاں دے بازار ایس دروازے دے خاص مرکز نیں۔
12- موچی دروازہ:
مغل بادشاہ اکبر دے زمانے وچ بنیا۔ ایہہ اکبری تے شاہ عالمی دروازے دے وچکار اے۔ انگریز دور وچ ایس نوں دوبارہ اساریا گیا۔ موتی چوکیدار دے ناں تے مورچی توں موچی وچ بدل گیا۔
مغل بادشاہ اکبر دے استاد محمد صالح کمبوہ دے ناں دی مسیت خاص تھاں اے۔ امام بارگاہواں‘ فضل سویٹس‘ رفیق سویٹس‘ محلہ شیعہ‘ لال کھوہ بہت مشہوراے۔
13- بھاٹی دروازہ:
ایہہ دراوزہ لہور دے مغرب پاسے وے۔ ایس دروازے دی حیثیت میرے واسطے خاص لئی اے کیوں جے ایہہ میری جمن بھوئیں اے۔ میرے اندر وَسدی روح دی جند جان۔لہور دے سب دروازیاں اندر خاص انداز وچ ثقافت اپنے رنگ کھلاردی لبھے گی۔ احمد شجاع نے اپنی کتاب وچ ایس نوں لہور دا چیلسی آکھیا تے لندن دے چیلسی نال تشبیہ دتی۔
ایہہ اوہ دروازہ اے جیہڑا دروازے دے باہر تے اندر دوناں پاسے وسدیاں زندگیاں دی خاص جھلکار وکھائوندا اے۔بھاٹی دروازے دے باہر بلیاں والی سرکار اے جس تھاں بلیاں نوں ددھ پلایا جاندا اے۔عقیدت مند دعاواں دی التجا واسطے حاضری دیندے نیں۔ تھوڑا اگانہہ داتا گنج بخشؒ دا مزار اے جتھے ہر روز ہزاراں لوک اپنی عقیدت دے پھل نچھاور کردے نیں۔ نال ای اردو بازار دی وَڈی کتاب منڈی اے۔ جتھے تھوک مال دے نال ملکی تے غیر ملکی کتاباں تے لکھت پڑھت دا سامان دُوجے شہراں وچ گھلیا جاندا اے۔
بھاٹی دروازے دے نال ای پلس سٹیشن اے جیہڑا ایس گل دی نشانی اے کہ انگریز راج وچ چوکیاں دا کم دین والے ٹھکانے اج پلس سٹیشن وچ بدل کے راکھی دا مرکز بن گئے۔ایس دروازے بارے مشہور اے کہ ایہہ دروازہ ایس تھاں موجود راجپوتاں دی اک گوٹ بھاٹ توں منسوب اے۔ جیہڑی بھٹی تے منیر بھائی توں مشہورہو گئی۔ انگریز دور وچ ایس نوں دوبارہ اساریا گیا۔ ایس دی اساری دُوجے دروازیاں توں وکھری اے۔ ایس دی محراب دوجے دروازیاں توں وکھری اے۔ ایس دے اتے نہ تے کمرے نیں تے نہ ای چوکیداراں واسطے کوئی قیام گاہ بنائی گئی اے۔
سرکلر روڈ توں ہو کے بازار حکیماں تے ٹبی تھانے تیک سوا میل لما بھاٹی گیٹ اپنے اندر خاص تریخی حوالیاں دا ترجمان اے۔دروازے دے سجے پاسے پلس سٹیشن تے کھبے پاسے پرائیویٹ انگریزی سکول اے جیہڑا اوس علاقے دے بالاں نوں بہت سالاں توں چنگی معیاری تعلیم دین دا آہر کر رہیا اے۔ایس دے نال ای آسے پاسے دکاناں نیں تے دوناں پاسے نکیاں وڈیاں گلیاں وچ وسو جھاتی ماردی نظریں آئوندی اے۔محلہ سمیہ وچ مفتی عبداللہ دی حویلی اے جو اورینٹل کالج شعبہ عربی دے صدر سن۔اچی مسیت مغل بادشاہ اکبر دے ویلے تے بنائی گئی۔ ایہہ مسیت بازار توں اچی ہون کارن اچی مسیت دے ناں نال مشہور ہوئی۔ شاہ عنایت اللہؒ دا حوالہ ایس دی خاص پہچان اے جو پنجابی صوفی شاعر بابا بلھے شاہؒ دے مرشد سن۔ مسیت دے تھلے دکاناں نیں جس دے کرائے نال مسجد دی مالی ضروریات نوں پورا کیتا جاندا اے۔مدرسہ نعمانی تے مسجد شاہ جہاں وی تریخ دا خاص مہاندرا نیں جس توں انکار ممکن نئیں۔
ایس توں کجھ اگانہہ اوہ تھاں اے جتھے میرا بالنا پروان چڑھیا۔ اوہ اے ’’موتی ٹبہ‘‘ جیہڑا سڑک توں بہت اچی گھاٹی یا ٹبے تے وی۔ پرانے ویلے موتی رام دے ناں توں موتی ٹبہ نال منسوب ہوئی۔ پرانے ویلے آسے پاسے گھاٹی سی تے وچکار اک موری سی جتھے پانی دا نکاس ممکن سی۔ایس توں تھوڑا اگانہہ شیش محل دی گھاٹی اے۔ جتھے سید محمد شاہ رہندے سن۔ جو پراپرٹی دے مشہور وکیل سن۔ وائسرائے لہور دے فزیشن محمد حسین وی شیش محل دے رہن والے سن۔ ایس دی اک گلی دا راہ موتی ٹبہ نوں وی جا ملدا اے۔جوگی محلہ وچ محمد طفیل دی وسوں سی۔ جو نقش سکول آف آرٹس Naqsh School of Artsدے موڈھی نیں۔ ایہہ اوس علاقے دا بہترین فن تے آرٹ دا ادارہ اے جیہڑا فن دے چاہن والیاں نوں معیاری انداز دی تعلیم تے ماحول دین داآہر کردا اے۔
بازار حکیماں ادبی لوکاں دی خاص قیام گاہ سی۔ شاعر سیاست دان وکیل استاد ایس دی خاص سیہان نیں۔ علامہ محمد اقبال‘ مولانا محمد حسین جالندھری‘ سر عبدالقادر‘ سر شہاب الدین‘ سر محمد شاہ دین‘ سر محمد شہانی‘ فقیر افتخارالدین‘ ساغر صدیقی توں اَڈ اردو ادیب غلام عباس‘ چودھری برکت علی‘ ادب و لطیف تے سویرا دے جرنلسٹ نذیر چودھری وی اوس تھاں دے واسی سن۔
محلہ جلوٹیاں وچ ڈاکٹر علامہ اقبال 1901-1905 تیک دے عرصے تیک رہے۔ ہن اوس تھاں میوزک دی دکان ا ے۔ اوس عمارت اتے اک تھڑا اج وی موجود اے جتھے اوس ویلے دے عالم تے ادیب عالمانہ گفتگو کردے سن۔ ایس دے سامنے اک ددھ دی دکان اے جس وچ اج وی مشہور پہلواناں دیاں تصویراں نیں۔ اوس ویلے پہلوانی دے فن دے فنکاراں دی قدردانی دا ثبوت نیں۔بھاٹی گیٹ وچ موجود کجھ حویلیاں بہت مشہور نیں تے خاص تریخی حوالہ ثابت کردیاں نیں۔
میاں اکرام دی حویلی:
ایس دا رنگ سبز کر کے ایس دا نقشہ بدل دتا گیا۔ پر تہذیب اج وی ایس عمارت دیاں کندھاں توں جھاتیاں ماردی اے۔
عزیز سوڈا واٹر والیاں دی حویلی:
جس دا لکڑی دا کم خستہ ہو گیا اے۔ اوس دی دوبارہ اساری دی لوڑ اے۔
میاں نبی بخش دی حویلی:
ایہہ موتی ٹبہ تے کوچہ مویشی لدھاں دے وچکار اے۔ جیہڑا اوس اندر وَسدے واسیاں دے ذوق نوں ثابت کردا اے۔
میاں قمرالدین دی حویلی:
حکیماں بازار دے کوچہ پیر دے سامنے کوچہ بالیاں وچ اے۔ ایس تھاں تے خاص شعروادب دی بیٹھکاں لگدیاں‘ مصوری دی باریکیاں بارے گل بات ہوندی۔حکیماں بازار مشہور حکیماں دی فکری تے ادبی زندگی دے نال اوس دور دے فن تے ادبی ذوق دی داستان سنائوندا اے۔
حویلی فقیر خانہ
سکھاں دے دور وچ اساری جان والی عمارت اے۔ ایہہ اج دی علم و فنون دے نوادرات دا خزانہ اے۔ ایس نوں زندہ رکھن وچ ایتھوں دے مالکاں دے خاص محبت نظر آئوندی اے۔روایت ملدی اے کہ اکبربادشاہ تے انارکلی نوں آگرہ بدر کیتا تے اوس نے حکیماں بازار دی اک حویلی وچ ٹھکانہ کیتا۔ایس تھاں امام بارگاہ سر مراتب علی دی زنانی سید مبارک دے ناں تے وے۔ جو عقیدت منداں دا خاص ٹھکانہ اے۔پاکستان دا پرانا عزیز تھیٹر تے ترانہ سینما وی ایس علاقے دا حصہ اے۔ میوزک کمپوزر خواجہ رشید انور‘ رائٹر مرزا ادیب دے نال بھاٹی وچ رہندے سن۔بھاٹی نے صرف لکھاری ای نئیں رستم زماں گاما پہلوان‘ رستم ہند امام بخش وَرگے کھڈاری وی پروان چاڑھے۔ پاکستانی کرکٹ دے کپتان عبدالحفیظ کاردار وی بھاٹی دے رہن والے سن۔ انڈین گلوکار محمد رفیع بھاٹی دی اک دکان وچ کم کردے سن۔ مولوی اصغر روہی ماہر لسانیات وی محلہ پتر رنگاں دے واسی سن۔
(بھاٹی بارے آکھیا جا سکدا اے کہ ایہہ علاقہ خاص طور تے ناشتیاں واسطے مشہور اے۔ حلوہ پوری‘ نان کلچے‘ قتلمے‘ سری پائے بہت مشہور نیں)
مکدی گل آکھی جا سکدی اے کہ لہور دے ایہہ تیرہ دروازے لہور شہر دی خاص پہچان نیں جس اندر خاص مان جوگ تہذیب‘ ثقافت تے فنی زندگی نہ صرف تریخ دا حصہ سی‘ اج وی ادب فن نال جڑے لوک اوس تریخ نوں زندہ رکھے ہوئے نیں۔ فقیر خان میوزیم‘ نقش آرٹس آف سکول‘ اچی مسیت ایس دے متھے دا جھومر نیں۔
سب دروازیاں دی خاص تریخ تے حال اے۔ جس دی سانبھ آون والیاں نسل واسطے بہت ضروری اے۔ کیوں جے جیہڑیاں قوماں اپنی تریخ بھل جاندیاں نیں اوہ اپنا وجود گوا دیندیاں نیں۔