حیات عبداللہ دی ’’کھوج‘‘ دا سفر

صدام ساگر

جدوںدی انسان دی تخلیق ہوئی اے اوہ ہر ویلے کسی نہ کسی دی تلاش وچ سرگرم رہیا‘ پرتجسس شیواں دی کھوج اوہدا بہترین مشغلہ رہیا۔ تجسس توں مراد انساناں وچ پائی جان والی اک سوچ اے جہدے تحت کھوج بینی‘ تحقیق‘ حصول علم و غیرہ ممکن اے۔ تجسس دا انسانی نشوونما توں گہرا تعلق اے۔ اک خاص تسلسل دے نال انسان تحقیق نال جڑیا رہیا تے اپنی ارتقائی منزلاں طے کردا رہیا۔ مختصر ایہہ اے کہ انسان دے ارقتائی سفر نوں تقویت بخشن وچ تحقیق نوں بنیادی حیثیت حاصل رہی۔ ڈاکٹر جمیل اختر اپنی کتاب ’’تحقیق اور علم التحقیق‘‘ وچ لکھدے نیں۔ تحقیق عربی زبان دا لفظ اے جہدے معانی نیں کسی چیز دی اصلیت و حقیقت معلوم کرن لئی چھان بین تے تفتیش کرنا‘ اصطلاحاً تحقیق دا مطلب اے کسی منتخب موضوع دے متعلق چھان بین کر کے کھرے کھوٹے تے اصلی و نقلی مواد وچ امتیاز کرنا‘ فیر تحقیقی قواعد و ضوابط دے مطابق اوہنوں استعمال کرنا تے نتائج اخذکرنا اے۔ حیات عبداللہ دا شمار موجودہ عہد دے ایسے ای تخلیق کاراں وچ ہوندا نیں جہناں نے ’’اشعار کی صحت‘‘ جیا منفرد تخلیقی کارنامہ سرانجام دتا۔ یقینا ایہہ بہت محنت طلب تے باریک بینی دا کم سی۔ حیات عبداللہ اک جواں عزم‘ صاف گو قلم کار تے استقلال والا بندا اے۔ اوہ درس و تدریس دے مقدس پیشے نال جڑے نیں۔ استاد ہون دی حیثیت نال اوہناں نوں سب محبت تے عزت دی نظر نال ویکھدے نیں۔
حیات عبداللہ اک وسیع المطالعہ‘ گہرا مشاہدہ تے تنقیدی شعور دے حامل قلمکار اے۔اوہناں نے درست شعر دی تحقیق لئی غلط اشعار دی غلطیاں دی نشاندہی لئی ملک بھر دے قومی اخباراں وچ شائع ہون والی تحریراں وچ لکھے گئے شعراں دی درستی تے اوہناں دا تحقیقی جائزہ لین‘ شعر دے اصلی خالق دے نام و نسب دا اک سلسلہ ’’اشعار کی صحت‘‘ دے عنوان توں شروع کیتا جہدی اک دوقسطاں مگروں قارئین نے ایس سلسلے نوں بہت پسند کیتا جہدے تے آبروئے صحافت ضیا شاہد مرحوم نے اوہناں نوں ایہہ سلسلہ جاری رکھن دی تاکید فرمائی۔ ایس کم دے دوران کجھ احباب ولوں ہر قسم دی رکاوٹاں درپیش آن تے ایہہ سلسلہ کئی واری تعطل دا شکار وی ہویا۔ بعض کالم نگاراں ولوں کئی واری اوہناں نوں ایہہ سنن نوں ملیا کہ جہناں اخباراں وچ غلط شعر لکھے ہوندے نیں اوہناں دے نام نہ لکھیا کرو تے کدی حکم دتا گیا کہ کالم نگاراں دے نام لکھن توں گریز کرن۔ایسی ساری رکاوٹاں دے زیر کردے ہوئے جہناں کالم نگاراں نوں اپنی غلطیاں اتے توہین محسوس ہو رہیاں سن۔ اوہناں نوں حیات عبداللہ نے اپنے قسط وار کالم ’’اشعار کی صحت‘‘ نوں ’’کھوج‘‘ دا نام دیندے ہوئے کتابی صورت وچ پیش کردتا اے کیوں جے ’’کھوج‘‘ وچ شامل ساری تحریراں وچ تلخ و شیریں تجربے تے عمیق مشاہدے ذاتی نوعیت دے نیں۔ایس اعتبار نال اوہناں دا ایہہ تحقیقی کم بہت گہری نظر توں مشاہدہ کیتا گیا اے۔ ایس کتاب وچ شامل سارے کالماں وچ بڑے ای عمدہ انداز تے مستند حوالیاں نال بزرگ کالم نگاراں دے شعر‘ محاورے تے فقریاں دا جائزہ لیتا گیا اے۔ ’’کھوج‘‘ وچ بہت کم شعر ایسے نیں جو متعلقہ شاعر دی کتاب دی عدم دستیابی کارن یا کسی محقق دی کتاب دے حوالے دے نال پڑھن نوں ملدے نیں جد کہ دوجے شعراں وچ کدھرے علم عروض دا خیال نہیں رکھیا گیا کدھرے کالم نگار نے شاعر دا نام غلط لکھ دتا اے۔ کدھرے شعر دے اوزان تے الفاظ دی ترتیب وگاڑ دتی اے۔
کدھرے اتے تے تھلے والے دونوویںمصرعیاں دے ربط نوں اک دوجے توں وکھ کردتا اے۔ کدھرے صحیح شعراں دے ردیف‘ قافیے نوں بدل دتا گیا اے۔ کدھرے زیر‘ زبر‘ پیش‘ شد تے مد توں اشعار نوں بے وزن کردتا اے۔ حیات عبداللہ نے ایہناں ساری گلاں دا خیال رکھدے ہوئے شعراں دی اصلاح کردے ہوئے بقول عبدالستار عاصم کہ ’’اوہناں نے ایس گل داپورا خیال رکھیا اے کہ کسی قلم کار دی عزت نفس مجروح ہووے نہ تمسخر اڈایا جاوے۔ اوہناں دے پیش نظر صرف تے صرف ’’اشعار کی صحت‘‘ دا علاج اے تے اوہ اک چنگے معالج وانگوں ایہہ فریضہ احسن انداز نال نبھاندے نیں۔ وطن دے سینئر کالم نگاراں نے اعتراف کیتا کہ اوہناں توں اشعار لکھن وچ واقعی غلطیاں ہوئیاں نیں جہناں دی حیات عبداللہ نے تحقیق و جستجو مگروں اصلاح فرمائی۔ بقول اقبالؒ
کوئی قابل ہو تو ہم شان کئی دیتے ہیں
ڈھونڈنے والوں کو دنیا بھی نئی دیتے ہیں
ساڈے بہت سارے کالم نگاراں دا المیہ ایہہ اے کہ جو شعر اوہناں نوں جیویں یاد ہوندا اے اوہنوں بنا کسی تحقیق دے اوسے طرحاں اپنے کالماں وچ لکھ دیندے نیں۔ میرے خیال وچ غلط اشعار کالم وچ لکھن توں بہتر اے کہ شعر لکھیا ای نہ جاوے۔ ایس طرحاں بہت سارے شعرا‘ شعر تے کہندے نیں مگر اوہناں نوں اوزان دی کجھ سوجھ بوجھ نہیں ہوندی جہدی وجہ توں اوہ اکثر محفلاں وچ بے وزن شعر وی پڑھ دیندے نیں۔ کجھ شعر ایسے وی نیں جہناں دے کلام دا دال دلیا کر کے اپنے نام توں لکا کے جھوٹی شہرت دی نمائش سجا لیندے نیں۔ ایسے شعرا نوں حیات عبداللہ دی کتاب ’’کھوج‘‘ دے مطالعے دی بہت لوڑ اے۔ ایسے ای نویں لکھن والے توں مخاطب ہوندے ہوئے حیات عبداللہ لکھدے نیں کہ ’’نوآموز قلم کاراں نوں کیہ دوش دین کہ ساڈے بزرگ صحافی وی اکثر و بیشتر اپنے کالماں وچ نہ صرف غلط اشعار لکھدے نیں بلکہ اوہناں ای غلط اشعار نوں اپنی تحڑیراں وچ دہراندے وی رہندے نیں۔ کلاسیکل شعرا دے کلام اتے جیویں ستم دھایا جا رہیا اے۔ ایس توں ادب نوں بہت زیادہ نقصان ہو رہیا اے۔ حضرت علامہ اقبالؒ دے اوہ شعر وی غلط لکھ دتے جاندے نیں جو زبان زدعام نیں۔ ایس گل دے کجھ نمونے اوہناں دے ’’اشعار کی صحت‘‘ توں ملاحظہ کرو۔
’’نوائے وقت وچ عزیز ظفر آزاد دا مضمون شائع ہویا۔ ایس مضمون وچ حضرت علامہ اقبالؒ دے سارے اشعار نوں بے وزن کر کے لکھیا گیا۔ اک مصرع انج تحریر کیتا گیا اے۔
تمہاری تہذیب اپنے خنجر سے آپ خود کشی کرے گی۔
جد کہ ’’بانگِ درا‘‘ وچ مصرع انج اے۔
تمھاری تہذیب اپنے خنجر سے آپ ہی خود کشی کرے گی۔
مضمون وچ ایسے شعر دا دوجا مصرع اس طرحاں موجوداے۔
جو شاخ نازک پر آشیانہ بنے گا نہ پائیدار ہو گا۔جد کہ شعر وچ ’’پر‘‘ دی تھان’’پہ‘‘ تے ’’نہ پائیدار‘‘ دی تھاں ’’ناپایدار‘‘ اے، شاید صاحبِ مضمون نوں ’’نہ‘‘ تے ’’نا‘‘ دے فرق دا علم ای نہیں۔
تمھاری تہذیب اپنے خنجر سے آپ ہی خود کشی کرے گی۔
جو شاخِ نازک پہ آشیانہ بنے گا، نا پایدار ہو گا
عزیز ظفر آزاد نے اپنے مضمون وچ حضرت علامہ اقبالؒ دے شعر دا اک ہورمصرع انج لکھیا اے:
نظر کو خیرہ کرتی ہے تہذیب حاضر کی
مصرع صرف بے وزن ای نہیں کیتا ای بلکہ معنی و مفہوم توں عاری وی کردتا گیا اے۔ میں اوہنوں کتابت دی غلطی تصور کر لیندا جے باقی شعر درست لکھے گئے ہوندے۔ ’’بانگ درا‘‘ وچ موجود نظم ’’طلوع اسلام‘‘ دا ایہہ شعر دراصل انج اے۔
نظر کو خیرہ کرتی ہے چمک تہذیبِ حاضر کی
یہ صنّاعی مگر جھوٹے نگوں کی ریزہ کاری ہے‘
٭٭٭٭٭
’’کھوج‘‘ وچ شامل شعراں دی صحت وچ ایسے بے وزن مصرعے تے اشعار‘ اقبالؒ دے علاوہ دوجے شعر دے وی پڑھن نوں ملدے نیں جہناں نوں ساڈے کالم نگاراں نے اپنے کالماں وچ شعراں دے ذریعے ندرت پیدا کرن لئی ایس حقیقت نوں وی مدنظر نہ رکھیا کہ غلط تے بے وزن شعر کسی وی عمدہ تحریر دا مزہ کرکرا کر دیندے نیں۔میرے خیال وچ جہناں کالماں وچ غلطیاں دی گنجائش زیادہ ہووے اوہ کالم عجلت وچ لکھے جاندے نیں۔ ایسے قلمی چہرے کالم نگاری نہیں بلکہ سالم نگاری ول راغب نیں۔ ایسے کالم نگاراں لئی حیات عبداللہ دا نقطہ نظر کجھ انج اے کہ ’’قلم و قرطاس نال جڑے ہر شخص نوں میری استدعا فقط اینی اے کہ تحقیق کرنا تھوڑا اوکھا کم ضرور اے مگر یاد رکھو کہ تحقیق تے کھوج مگروں ہمیشہ گوہر گراں مایہ ای ہتھ آندے نیں۔ انج ای لمی شناوری مگروں جو سیپ میرے ہتھ لگیاں نیں۔ اوہناں توں نکلے موتی تے مروارید تہاڈے ہتھاں وچ نیں۔ حیات عبداللہ توں پہلاں شعر وچ سقم دی نشان دہی دا فریضہ مرحوم ناصر زیدی ادا کردے رہے جہناں توں اوہناں دے ہم عصر اکثر خفا نظر آندے۔ حیات عبداللہ نے شعراں دی صحت مگروں’’غلطی ہائے مضامین‘‘ جئے سلسلے دا آغاز کردتا اے اوہناں دے اکثر الفاظ دھکدے ہوئے ’’انگارے‘‘ وانگوں لگدے نیں۔ ایہو انگارے غوروفکر کرن پرستاراں وانگوں ساڈی سوچ وچ جگمگان لگدے نیں۔
حیات عبداللہ اک روسن فکر تے صاحب نظر بندا اے۔ ’’کھوج‘‘ توں پہلاں اوہناں نے منتخب سیاسی‘ سماجی‘ علمی‘ ادبی تے معاشرتی موضوعات اتے مبنی کالماں دا مجموعہ ’’اندھیروں کا تعاقب‘‘ منظر عام اتے آ چکیا اے جو اوہناں دی زندگی دے جیندے جاگدے مسائل نوں اجاگر کردا اے۔ ایہدے مگروں ’’سلام کشمیر‘‘ دے نام توں اک کالماں دا مجموعہ شائع ہویا جہدے وچ مقبوضہ کشمیر دے مسلماناں اتے ڈھائے جان والے ظلم دی داستان نوں ایس وثوق نال بیان کیتا گیا اے کہ ایہہ کتاب پڑھن والیاں دی دلاں نوں جھنجھوڑ کے رکھ دیوے گی۔ زیر نظر کالماں دا مجموعہ ’’کھوج‘‘ یقنی طور تے دنیائے ادب وچ اک قابل قدر علمی و تخلیقی کاوش اے جہدے لئی حیات عبداللہ نوں جس قدر دادوتحسین تے خراج عقیدت پیش کیتا جاوے‘گھٹ ہووے گا۔ اخیر وچ نثار ناسک دی اک غزل توں دو شعر ویکھو۔
میں کس کی کھوج میں اس کرب سے گزرتا رہا
کہ شاخ شاخ پہ کھلتا رہا بکھرتا رہا
انھوں نے مجھ کو سمندر ہی دیکھنے نہ دیا
کہ گھر کا گھر ہی مرے ڈوبنے سے ڈرتا رہا
٭٭٭٭٭