پروفیسر ڈاکٹر محمد آصف اعوان دی حیاتی دا نواں پَندھ شروع

اردو ادب دی کوئی وی صنف ہووے’ عالمی ادبیات دی کوئی وی جہت ہووے’ تنقید تے تحقیق دا کوئی وی زاویہ ہووے تے معیار ادب دا کوئی وی اسلوب ہووے’ ہر جگہ ایس لافانی ادیب دے افکار دا پر تو وکھائی دیندا اے۔ تفہیم ادب دا کوئی وی عکس ہووے اوہدے خدوخال دل و نگاہ نوں مسخر کر لیندے نیں۔ حریت فکر دے ایس مجاہد دے افکار دیاں ضیا پاشیاں توں اکناف عالم دا گوشہ گوشہ بقعہ نور بن چکیا اے۔ ڈاکٹر آصف اعوان اک دبستان علم و ادب دا نام اے’ اوہ اردو ادب دے اک درخشاں عہد دی نشانی نیں۔ دنیا لکھ ترقی دے مدارج طے کردی چلی جاوے۔ ایسی نابغہ روزگار ہستیاں تے یگانہ روزگار فاضل روز روز پیدا نہیں ہوندے۔ اوہ اردو زبان و ادب دا اک دائر المعارف نیں۔ جدوں تک دنیا باقی اے قارئین ادب ایس دبستان علم و ادب توں استفادہ کردے رہن گے تے اوہناں دے خیالات توں اذہان دی تطہیر تے تنویر دا پربندھ ہوندا رہوے گا۔ پروفیسر ڈاکٹر آصف اعوان نے اردو تنقید نوں معیار تے وقار دی رفعتاں توں آشنا کیتا تے اردو ادب نوں عالمی ادبیات وچ معز ز کر دتا۔ ایس عظیم ادیب دی علمی’ ادبی’ تحقیقی’ تنقیدی تے تخلیقی خدمات تے بصیرت افروز خیالات دی اہمیت و افادیت دا اک عالم معترف اے۔ تریخ ہر دور وچ ایس باکمال ادیب دی فقید المثال خدمات دا اعتراف کرے گی تے ہر دور دا مورخ اوہناں دے نام دی تعظیم کرے گا۔ آن و الی نسلاں باکمال تخلیق کار دے ادب آشنا اسلوب دی تقلید کر کے اپنی تحقیقی سمت دا تعین کرن گئیاں۔ اردو زبان و ادب دی ثروت وچ ڈاکٹر آصف اعوان نے اپنی تخلیقی فعالیت توں جہڑا وادھا کیتا اے’ تریخ ادب وچ اوہ آب زر نال لکھیا جاوے گا۔
کلام اقبال وچ ایہہ تاثیر پائی جاندی اے کہ اوہ ہر پڑھن والے نوں مسحور کردا اے تے اوہدا اثر دل اتے ہوندا اے مگر کجھ دل ایسے ہوندے نیں جہناں وچ اوہ مستقل اپنا مسکن بنا لیندا اے۔ انج داای دل اللہ تعالیٰ نے ڈاکٹر آصف اعوان نوں دتا اے۔ اوہناں نے جدوں شعور دی اکھ کھولی’ کلام اقبال اوہناں دی نظر توں لنگھیا تے اوہناں محسوس کیتا کہ ساڈے سارے مسئلیاں دا حل کلام اقبال وچ موجود اے۔ چنانچہ اوہ کلام اقبال دے گرویدہ ہو گئے تے اوہنوں اپنی حیاتی دا اوڑھنا وچھونا بنا لیتا۔ تدریسی زندگی وچ فکر اقبال وچ غوطہ زن ہوندے رہے تے فکر اقبال دی ایس کاوش نال جہڑے موتی برآمد ہوندے رہے اوہناں نوں اپنے شاگرداں وچ ونڈدے رہے جہدا نتیجہ ایہہ اے کہ اج اوہناں دے شاگرداں وچ کئی اقبال شناس موجود نیں۔
ڈاکٹر آصف اعوان دا تعلق اعوان برادری نال اے جہناں دی اکثریت جنوبی ایشیا وچ پاکستان دے صوبہ پنجاب دے مغربی حصیاں وچ آباد اے۔ ایہہ قوم کوہ نمک دے علاقے وادی سون سکیسر وچ ستویں صدی عیسوی وچ عرب حملہ آوراںدے دور وچ ایتھے آئی سی۔اعواناں نوں گھٹ توں گھٹ پاکستان وچ سب توں وڈا قبیلہ منیا جاندا اے جہڑا خیبر توں کراچی’ بلوچستان تے پنجاب تک آباد اے۔ ایس برادری دے افراد سندھی’ بلوچی’ ہند کو تے پشتو بولدے نیں۔ اج تک وادی سون سکیسر نوں اعواناں دے گڑھ دی حیثیت حاصل اے۔
اعواناں وچ بہت سارے اولیاہوئے نیں۔ صرف وادی سون سکیسر دے چھوٹے جئے علاقے وچ چار سلطان العارفین دے مزار نیں جہناں وچ حضرت سلطان انب’ حضرت سلطان سخی محمد’ حضرت سلطان حاجی احمد تے حضرت سلطان مہدی دے نام نمایاں نیں۔ اوہناں دے علاوہ حضرت سلطان العارفین سلطان باہو وی اعوان قبیلے نال تعلق رکھدے نیں۔
محمد آصف اعوان 14جنوری 1963 نوں گرجاکھ ضلع گوجرانوالہ وچ چودھری الٰہی بخش اعوان دے گھر پیدا ہوئے۔ الٰہی بخش اعوان قیام پاکستان توں پہلاں فوج وچ ملازم سن۔ انڈین آرمی وچ اعلیٰ خدمات دے صلے وچ اوہناں نوں بہادری دے اک تمغے نال وی نوازیا گیا۔ فوج توں ریٹائرمنٹ مگروں اوہناں نے محکمہ آبپاشی وچ پٹواری دی ملازمت اختیار کر لیتی۔ ہجرت مگروں پاکستان آ کے ولیکا سلک ملز وچ بطور اکائونٹنٹ دی ساری ذمہ واری اوہناں دی والدہ تے وڈے بھرا دے سر اتے آن پئی۔ اوہناں دی والدہ تعلیم یافتہ زنانی نہیں سن تاہم اوہناں نے اپنے بالاں دی تعلیم دا بڑے شوق نال پربندھ کیتا۔
محمد آصف اعوان نے گورنمنٹ پرائمری سکول گرجاکھ نمبر اک وچ شروع دی تعلیم حاصل کیتی۔ مگروں گورنمنٹ جناح میموریل ہائی سکول گوجرانوالہ وچ داخلہ لیتا تے ایتھے چوتھی توں دسویں تک تعلیم پوری کیتی۔ اوہناں نے 1983 وچ بی اے دا امتحان گورنمنٹ اسلامیہ کالج گوجرانوالہ توں پاس کیتا۔ 1987 وچ جامعہ پنجاب توں ایم اے اردو دا امتحان ایس اعزاز دے نال پاس کیتا کہ اوہناں نوں طلائی تمغہ عطا کیتا گیا۔ 1988 وچ اوہناں نے جامعہ پنجاب توں ای ایم ایڈ دا امتحان پاس کیتا۔ ایس ڈگری دے حصول لئی اوہناں نے علامہ محمد اقبال تے اکبر الٰہ آبادی دے تعلیمی نظریات دا تقابلی جائزہ دے عنوان نال تحقیقی مقالہ تحریر کیتا۔ 1994وچ علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی توں اقبالیات وچ ایم فل دی سند حاصل کیتی۔ ایس مقالے دا موضوع اقبال تے اکبر الٰہ آبادی دا تنقیدی تے تحقیقی جائزہ سی۔ 2001وچ علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی توں ای اقبالیات وچ ڈاکٹریٹ دی ڈگری حاصل کیتی۔ اوہناں دی پی ایچ ڈی دے مقالے دا موضوع علامہ محمد اقبال دا تصور ارتقا’ اک تحقیقی جائزہ سی۔
اوہ 1988وچ ایم اے دی ڈگری حاصل کردے ای تدریس دے شعبہ نال جڑ گئے۔ شروع وچ مولانا ظفر علی خان ڈگری کالج وزیرآباد توں بطور لیکچرار اپنی ملازمت دا آغاز کیتا۔ فیر گورنمنٹ کالج سیٹلائٹ ٹائون گوجرانوالہ تے گورنمنٹ اسلامیہ کالج گوجرانوالہ وچ وی تدریسی فرائض انجام دیندے رہے۔ اوہناں نے ایتھے گیارہ سال تک طالبعلماں دی علمی تشنگی مٹائی۔ 2005 وچ ایسے کالج وچ ترقی پا کے اسسٹنٹ پروفیسر دے منصب اتے فائز ہو گئے۔ 2006 نوں گورنمنٹ کالج یونیورسٹی فیصل آباد توں اسسٹنٹ پروفیسر شعبہ اردو وچ اپنی خدمات سرانجام دتیاں تے ایس یونیورسٹی وچ ایسوسی ایٹ پروفیسر دے منصب تک پہنچے۔ کجھ عرصہ ایجوکیشن یونیورسٹی فیصل آباد وچ بطور پروفیسر تے صدر شعبہ دی حیثیت نال اپنی خدمات سرانجام دیندے رہے۔مگروں گورنمنٹ کالج یونیورسٹی فیصل آباد وچ مختلف مناصب اتے فائز رہے جہناں وچ دو واری چیئرمین شعبہ اردو’ ڈین فکلٹی آف آرٹس اینڈ لرننگ تے اقبال چیئر اتے فائز رہے۔ گورنمنٹ کالج یونیورسٹی فیصل آباد ولوں فیکلٹی آف سوشل سائنس اینڈ اورینٹل وچ اوہناں دی تحقیقی سرگرمیاں دے اعتراف وچ اوہناں نوں ڈپٹی ڈائریکٹر ریسرچ دا عہدہ عطا کیتا گیا۔ ڈاکٹر محمد آصف اعوان نوں ایہہ اعزاز وی حاصل اے کہ اوہ گورنمنٹ کالج فیصل آباد وچ پہلی بین الاقوامی اردو کانفرنس دے منتظم مقرر ہوئے۔
کالج تے یونیورسٹی دے استاد دی حیثیت نال ڈاکٹر آصف اعوان نے پوسٹ گریجویٹ ایم اے’ ایم فل تے پی ایچ ڈی دیاں کلاساں نوں اپنے مخصوص مضمون اقبالیات وچ علم دے چانن نال منور کیتا تے مختلف النوع کلاسز ایم فل تے پی ایچ ڈی دے انٹرنل تے بیرونی ممتحن بنن دا اعزاز وی اوہناں نوں حاصل اے۔
اوہناں دی تصنیف اقبال دا تصور ارتقا اتے اوہناں نوں صدارتی ایوارڈ وی مل چکیا اے۔ بورڈ آف انٹرمیڈیٹ اینڈ سیکنڈری ایجوکیشن فیصل آباد ولوں منعقد کرائے گئے کتابی مقابلہ جات وچ اوہناں دیاں کتاباں اقبال دا پہلا خطبہ تے عمارف خطبات اقبال نوں پہلے انعام دا حقدار ٹھہرایا گیا۔ ایسے طرحاں اوہناں دی اک کتاب اقبال کا تصور ارتقاپاکستان رائٹرز گلڈ دے کتابی مقابلے وچ پہلے انعام دی حقدار ٹھہری۔
ڈاکٹر آصف اعوان نے اپنی تحقیق نوں علامہ اقبال دی شاعری تے فلسفے اتے مرکوز کیتا ہویا اے۔ اوہ ہن تک ایم اے اردو لئی کئی درجن مقالات دی نگرانی کر چکے نیں۔ جہناں وچ تن (اقبال کی نظم’ ابلیس کی مجلس’ شوریٰ کا فکری و فنی جائزہ) اقبال کی تمثیل نگاری(بحوالہ کلام اردو) کلام اقبال (اردو) وچ فلسفہ خیرو شر (علامہ اقبال اتے تحقیق توں متعلق نمایاں نیں۔ ایم فل اردو لئی ڈاکٹر آصف اعوان نے 40 دے کول تحقیقی مقالات دی نگرانی کیتی جہناں وچوں کجھ ایہہ نیں: فکر اقبال وچ سماجی انصاف دا تصور’ کلام اقبال وچ اردو دے علامتی کردار’ مکاتیب اقبال اردو کا موضوعاتی مطالعہ تے اقبال کے ادبی و لسانی مباحث’ علامہ اقبال نال تعلق رکھدے نیں۔ پی ایچ ڈی لئی ڈاکٹر آصف اعوان تقریباً ڈیڑھ درجن دے کول مقالات دی نگرانی کر چکے نیں۔
ڈاکٹر آصف اعوان دی ہن تک پندرہ دے کول کتاباں منصۂ شہود اتے آ چکیاں نیں۔جہناں وچ برسبیل تذکرہ’ اقبال کا تیسرا خطبہ’ تحقیقی و توضیحی مطالعہ’ اقبال کا تصور ارتقا’ تحقیقی مطالعہ (صدارتی ایوارڈ یافتہ) اقبال کا پہلا خطبہ تحقیقی و توضیحی مطالعہ’ معارف خطبات اقبال’ اجمالی تحقیقی و توضیحی مطالعہ’ مغربی تہذیب کے مشرقی نقاد’ اک ذرا فیض تک (مکمل اشاریہ کلام فیض) ‘ دیدہ معنی کشا’ مولانا غلام رسول مہر احوال و آثار’ اقبال کا دوسرا خطبہ تحقیقی و توضیحی مطالعہ’ ڈاکٹر رفیع الدین دی انگریزی کتاب آئیڈیالوجی آف فیوچر دا اردو ترجمہ مستقبل کا نظریہ’ اقبال کا نور’ بصیرت’ بیاد جاوید اقبال’ اقبال کا دوسرا خطبہ وغیرہ شامل نیں۔ اوہناں وچوں صرف تن کتاباں علامہ محمد اقبال نال براہ راست جڑیاں نہیں’ باقی گیارہ کتاباں صرف علامہ اقبال اتے لکھیاں گئیاں نیں۔ ایس ویلے اوہ علامہ اقبال اتے ای تن ہور کتاباں اتے تحقیقی کم کر رہے نیں۔ اوہناں دے تحریر کردہ 40 تحقیقی مقالات غیر ملکی تے پاکستانی مجلات وچ شائع ہو چکے نیں۔ ایتھے وی موصوف دی توجہ دا مرکز علامہ اقبال دے احوال تے افکار ای رہے نیں۔ 40 وچوں گیارہ مقالات اقبال توں براہ ر است تعلق نہیں رکھدے۔
ڈاکٹر آصف اعوان نے اپنی تحقیق نوں علامہ اقبال اتے مرکوز کیتا ہویا اے۔ اوہناں نے اپنی زندگی دا مقصد ای افکار اقبال دی ترویج تے اشاعت نوں بنا رکھیا اے۔ ایس ضمن وچ اوہناں نوں حکومتی اداریاں دی کارکردگی اتے اطمینان نہیں اے۔ اوہناں دے مطمع نظرایہہ اے کہ اقبال دی تعریف تے تحسین نوں حکومتی ایواناں توں کڈ کے عام بندے تک پہنچایا جاوے تے بالخصوص نسل نو وچ شعور اقبال اُجاگر کیتا جاوے۔ ایس حوالے نال اوہ نجی تنظیم دبستان اقبال فیصل آباد دے صدر نیں تے ہر جمعہ دے دن باقاعدگی نال فکر اقبال اتے اپنا پرمغز لیکچر دیندے نیں۔ ڈاکٹر آصف اعوان اقبال شناسی نوں قومی مسئلہ گرداندے نیں۔ ایس حوالے نال اوہناں دے خیال وچ فارسی زبان توں ناآشنائی اک اہم رکاوٹ اے۔ اوہ سمجھدے نیں کہ ایس راہ وچ دُوجی اہم رکاوٹ مطالعہ دے رجحان دا نہیں ہونا وی اے۔ ایہناں رکاوٹاں اتے قابو پا لین نال اقبال شناسی وچ کوئی دقت نہیں رہے گی’ اوہ اوہناں رکاوٹاں اتے قابو پان لئی ایہہ تجویز کردے نیں کہ فکر اقبال دا جائزہ موجودہ دور دے حالات تے تقاضیاں دے چانن وچ لیا جانا چاہیدا اے۔ اوہ کہندے نیں کہ…
”فکر اقبال دی معنویت دا عصر حاضر دے چانن وج تعین ازحد ضروری اے۔ ایس حوالے نال تعلیمی نصاب وچ کلام نوں ودھ توں ودھ شامل کرنا چاہیدا اے۔ تعلیمی اداریاں وچ خاص طور تے سیکنڈری تے ہائر سیکنڈری سطح اتے فکر اقبال اتے تقریباں دا بندوبست کیتا جانا چاہیدا اے تے فارسی زبان ولوں خصوصی توجہ دتی جانی چاہیدی اے”۔
ڈاکٹر آصف اعوان اک کامیاب لکھاری ای نہیں بلکہ تقریر تے خوش بیانی اتے وی خصوصی ملکہ رکھدے نیں۔ اللہ تعالیٰ نے اوہناں نوں تحریر دے نال نال تقریر دی صلاحیت تے فراوانی نال وی نوازیا اے۔ او اپنے جوہر خطابت دا استعمال اپنے مقصد (فکر اقبال دی ترویج تے اشاعت ) تے نظریہ (فکر اقبال) دی تشہیر لئی کردے نیں۔ اوہناں دی گل بات وچ نرمی’ روانی’ دھیما پن تے متانت دی جھلک نظر آندی اے۔اپنے موقف دے حق وچ مشکل تے دقیق لفظاں دے بجائے دلائل دا استعمال کردے نیں۔
اوہناں نے اپنے وسیع مطالعہ دے اعجاز توں جدیدیت’ مابعد جدیدیت’ ساختیات’ پس ساختیات’ رد تشکیل تے مافوق اضافی حقیقت جئے اہم موضوعات تے اپنی تنقیدی’ بصیرت تے تجزیاتی صلاحیتاں دا لوہا منوایا۔ تخلیق تے اوہدے پس پردہ کارفرما لاشعوری محرکات بارے ڈاکٹر آصف اقبال دی پیش بینی دا اک عالم معترف اے۔ اوہناں دلائل نال ایہہ واضح کیتا کہ تجربے تے مشاہدیاں دے دوران انج دے سخت مقامات وی آندے نیں جدوں لاشعور حقیقت تے فریب حقیقت’ سائے تے سراب’ اصلیت تے تصنع’ کندن تے ملمع سازی دی جانچ پرکھ دے دوران وچ بے بضاعتی دے شدید احساس دے باعث کف افسوس ملن لگدا اے تے تمنا دے دوجے قدم تک رسائی دے امکانات معدوم وکھائی دیندے نیں۔
پروفیسر ڈاکٹر آصف اعوان نے ہمیشہ لفظاں دی حرمت دا خیال رکھیا تے ادیب دی عزت و توقیر نوں اولیت دتی۔ ڈاکٹر آصف اعوان دا خیال اے کہ جے ادیب قومی تشخص’ ملی وقار’ ملکی ترقی’ شرح خواندگی وچ وادھے دے موضوعات تے عوام وچ مثبت شعورو آگہی پیدا کرن دی مساعی وچ کامیاب ہو جان تے ہر قسم دی سماجی برائیاں’ استحصال تے ات گردی نوں بیخ و بن توں اکھاڑن وچ کامیابی حاصل ہو سکدی اے۔ ڈاکٹر آصف اعوان نے مسلسل 34 ورھیاں درس و تدریس وچ لنگھائے۔ اوہناں دے لکھاں شاگردملک دے طول و عرض وچ موجود نیں جہڑے وکھرے شعبہ ہائے زندگی وچ ملک وقوم دی خدمت وچ مصروف نیں۔