پنجاب دی لسانی تریخ دا کھوج

اشرف شریف

اپنے خطے دی زبان دی قدامت دا پتہ لانا اج کل میری دلچسپی دا نکتہ اے۔ وجہ ایہو اے کہ میں اپنے آپ نوں‘ اپنے آل دوالے نوں‘ اپنی زمین نوں تے اپنی ثقافتی تے سیاسی تریخ نوں سمجھنا چاہنا واں۔ ایہ اوس تریخ توں اُکا وکھرا معاملہ جو مورخ عام طور تے سانوں پڑھاندے نیں۔ میں جو سکھنا چاہنا واں اوہ جیویں معلوم توں نامعلوم تک دا سفر اے۔ میرے سامنے اوہ پنجاب اے جہدے وچ دلّی‘ ہریانہ‘ ہماچل پردیش‘ بھارتی پنجاب‘ درہ خیبر دا علاقہ تے ملتان تک شامل سن۔ سپت سندھو‘ ایہ گلاں ہزاراں ورھے دی لسانی تے نسلی تریخ دی کتاب دے کسے صفحے دی صرف چند سطراں ہون گئیاں کہ پنجاب دی کہڑی بولی ہن کس گروہ نے اپنی زبان بنا لئی اے۔ سیاسی لسانی پچھان دے معاملات پاکستان بنن دے بعد دے نیں مینوں صدیاں توں اگے ودھ کے جانن دی جستجو اے۔ پنجابی پنج دریاواں تے ایہناں دے معاون سرسوتی دے کنڈھیاں تے بوی جان والی زبان اے۔ کہن نوں ایہدے کئی لہجے نیں جنہوں ماجھے دی بولی‘ پواد‘ پچاد‘ پوٹھوہاری‘ ملتانی‘ جانگلی وغیرہ کہیا جاندا اے پر پنجابی دا جو لہجہ ساریاں لئی معیار قرار پایا جہدی گرائمر و اصول ساریاں لئی قابل ہوئے اوہ لہور‘ امرتسر‘ گورداسپور‘ سیالکوٹ تے ایہناںدے لاگے علاقیاں دا اے۔
پنجابی زبان دی تریخ لبھدے لبھدے میرے سامنے کئی بھید آن بیٹھے نیں۔ اک نظریہ کہندا اے کہ کھلے ڈلھے پنجاب وچ ہن تک جہڑی زبان سب توں پہلے ملی اوہ ویدک اے۔ ویداں دی زبا‘ ایہدے چوں سنسکرت نے جنم لیا۔ سنسکرت ہندو منتراں تے مقدس مذہبی طبقے دی زبان قرار پائی۔ وید وی ترجمہ کرکے سنسکرت وچ ڈھال لئے گئے۔ یعنی ایس توں پہلاں کوئی زبان سی جو تحریری یاں غیرتحریری صورت وچ موجود سی۔ ذات پات دے پرانے نظام بارے سن دے آں کہ شودر تے دوجے تھلڑے طبقات نوں مقدس الفاظ‘ منتر تے وید سنن دی اجازت نہیں سی۔ ایہ من لیا جاوے تے سوال پیدا ہوندا اے کہ جہڑے لوکاں نے سنسکرت تے ویدک زبان سنی نہ بولی ‘ اوہ کہڑی زبان بولدے ہون گے۔ بہرحال کہیا جاندا ے کہ سنسکرت توں پالی زبان پیدا ہوئی۔ پالی بدھ مت دی زبان اے۔ اج وی سری لنکا تے تھائی لینڈ وچ ایہدا سکرپٹ مل جاندا اے۔ اشوک اعظم نے جدوں اقتدار نوں ظلم دا اختیار سمجھیا ایہدی خاطر خون ریزی توں توبہ کیتی تے اوہ بدھ ہو گیا۔ اوہدے لکھوائے کئی فرمان ٹیکسلا دے پتھراں تے لکھے موجود نیں۔ ایہناں فرامین دا ترجمہ کر لیا گیا اے۔ اجہے ماہرین موجود نیں جو ایس سکرپٹ نوں پڑھ سکدے نیں۔ اشوک دا دور چار توں تن سو ورھے پہلاں مسیح دا اے۔ جیویں اج توں ڈھائی ہزار ورھے پہلاں دا زمانہ۔ بھارت دے اک استاد جگجیت سنگھ دی تحقیق دے مطابق پالی توں پرشاتی تے شورسیانی دو زباناں نکلیاں۔ پرشاتی توں اگے اپ بھرنش نکلی جد کہ شورسیانی وچوں دوجی قسم دی اپ بھرنش یعنی ارتقائی زبان نکلی۔ پرشاتی دے تریجے درجے وچ جا کے ٹاکری بنی۔ ایسے طرح شورسیانی دے ارتقاء دے تریجے درجے وچ جا کے کیکئی زبان دا جنم ہویا۔
ٹاکری تے کیکئی دے ملاپ نال پنجابی زبان بنی۔ ویدک زبان چوں پنجابی زبان دی پیدائش تک دا عمل کوئی پنج ہزار ورھے دا زمانہ اے۔ جگجیت سنگھ دا خیال اے کہ پنجابی آریاواں دی زباناں وچوں اک اے۔ پنجابی دے نامور محقق آصف خان دا کہنا اے کہ پنجابی آریاواں دی زبان نہیں سگوں ایہدا تعلق آریاواں دے ہندوستان آن توں پہلاں دے زمانے نال اے۔ اوہناں دی تحقیق دے مطابق پنجاب دے خطے وچ پہلے دراوڑی زبان بولی جاندی سی۔ دراوڑی دی تھاں آریاواں دی سنسکرت نے رواج پایا۔ یاد رہوے سرجیمز ولیم دی تحقیق دے مطابق سنسکرت تے اٹالین دا ہزاراں ورھے پرانا تعلق نکلدا اے ۔ آصف خان دے مطابق دراوڑی چوں سنسکرت نکلی فیر پراکرت زباناں مقبول ہوئیاں۔ پراکرت دے بعد اپ بھرنش آئیاں‘ اپ بھرنش وکھووکھ زباناں دے الفاظ دا وڈے پیمانے تے اختلاط اے۔ تریخی طور تے ایہ طے کرن لئی کہ اپ بھرنش زباناں دا دور کہڑا سی سانوں ایس مواد دی ضرورت اے جو دس سکے کہ کس زمانے وچ‘ کس علاقے دے لوکاں نے ہندوستان یاں پنجاب ول ہجرت کیتی۔ اس کتاب اے Early Indians ایس کتاب وچ دسیا گیا اے کہ ہندوستان دے لوکاں دا ڈی این اے افریقی اے۔ 65 ہزار ورھے پہلاں افریقہ توں لوک ہندوستان آئے ایہ لوک کس راہ آئے تے فیر کنے ہزار ورھیاں وچ ہولی ہولی ایس رستے توں اگے پھیلدے رہے ایہدی حتمی مدت طے نہیں ہو سکی پر اٹھ توں دس ہزار ورھے پرانے مہرگڑھ‘ بلوچستان دے آثار دسدے نیں کہ ایس خطے وچ ترقی یافتہ انساناں دیاں آبادیاں ہڑپہ تے موہنجوداڑو توں بہت پہلاں توں موجود سن۔ یقینا مہرگڑھ وچ لوک کوئی زبان بولدے ہون گے۔
چار ہزار ورھے پرانے ہڑپہ توں اجہیاں مہراں تے تختیاں ملیاں نیں جہناں تے کوئی زبان لکھی ہوئی اے۔ ایہ مصری تہذیب دی ہم عصر تہذیب سی۔ ہڑپہ تو ںجو مہراں ملیاں انج دیاں ای میسیپوٹومیا توں کھدائی دوران ملیاں۔ یعنی دوہاں علاقیاں وچ تجارت ہوئی سی جہدے وچ ایہ مہراں استعمال ہو رہیاں سن۔ مصری تے میسیپو تہذیب نوں پڑھیا جا چکیا اے۔ افسوس کہ پنجاب تے پاکستان دے اک وڈے حصے دی لسانی تریخ اجے تک کھل نہیں سکی۔ ہڑپہ دیاں لکھتاں پڑھن وچ کامیابی نہیں مل سکی۔ زمین تے انسان بہت پرانا اے۔ ہندوستان دا خطہ پنج ہزار ورھے دی تریخ دی روشنی وچ پڑھیا جاندا اے کیوں جے ایہ زمانہ آریاواں دی آمد دا زمانہ اے۔ ڈی این اے ٹیسٹ تے تریخ سانوں دس رہی اے کہ ساڈے وڈیرے افریقہ توں آئے۔ مطلب ایہ کہ دراوڑی زبان توں پہلاں جو ساڈا ذخیرہ الفاظ سی اوہدا تعلق افریقہ دے علاقیاں توں ملدا اے۔ کہن نوں ساڈے ایتھے لسانیات دے ہزاراں طالب علم ہر ورھے یونیورسٹیاں توں فارغ ہو رہے نیں۔ کوئی انگریزی‘ کوبی عربی‘ کوئی فارسی تے کوئی کسے ہور زبان وچ اعلیٰ ڈگری لیندا اے پر حالت ایہہ وے کہ مقامی لسانیات دی تریخ تے گل کرن والے تے لکھن والے لوک نہ ہون دے برابر رہ گئے نیں۔٭